Dinî Gruplarda Hegemonik İşleyiş Mekanizması

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 1, 321 - 354, 31.05.2022

Mustafa Sarmış

https://doi.org/10.33227/auifd.1072155

Öz

Bu makalenin amacı; dinî grupların sosyal yapısal temel unsurlarının üyeler üzerindeki etkilerini, üyelerin dinî gruplara yönelmelerini sağlayan güdüleri, grupla bütünleşmelerini sağlayan ögeleri ortaya çıkarmak ve söz konusu faktörlerin üyelerde bir hegemonyaya yol açıp açmadığını belirleyerek bu hegemonik unsurların bir işleyiş mekanizması üzerinden üyeleri yönlendirip yönlendirmediğini inceleme altına almaktır. Makalede grupların yapısal özellikleri ve üyelerin gruplara yönelik tutum ve davranışları teorik açıdan sosyal psikolojik bir yaklaşımla ele alınmaktadır. Bu kapsamda sosyal etki ve uyma konusu başta olmak üzere itaat, boyun eğme, özdeşleşme ve benimseme olguları, grup-üye arasındaki etkileşimler ve gruplar arası ilişki biçimleri hegemonya kavramıyla bağlantılı olarak araştırılmaktadır. Makalede yorumlayıcı sosyal bilimsel yaklaşım çerçevesinde ideal tip yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda Türkiye’deki tarikat ve cemaatlere yönelik gerçekleştirilmiş çalışmalar doküman analizi yöntemiyle incelenmiş, aynı zamanda araştırmacının çeşitli gözlemleri dikkate alınarak hegemonyaya yol açabilecek özellikler on başlık altında toplanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Dinî Gruplar, Sosyal Psikoloji, Hegemonya, Tarikat, Cemaat, İdeal Tip

Hegemonic Mechanism in Religious Groups

Öz

The purpose of this article is to reveal the effects of the social structural basic elements of religious groups on the members, the motives that enable the members to lead to religious groups, the elements that enable them to integrate with the group and to determine whether these factors cause to hegemony in the members and to examine whether these hegemonic elements direct the members through a functioning mechanism. In the article, the structural features of the groups and the attitudes and behaviors of the members towards the groups are discussed theoretically by using the social-psychological approach. In this context, especially along with the concepts of social influence and compliance, some terms such as obedience, submission, identification and adoption, interactions between group and members, and forms of relations between groups are investigated in relation to the concept of hegemony. In the article, the ideal type method was used within the interpretive social scientific approach framework. In this context, the studies carried out for orders and communities in Turkey were examined by the document analysis method. At the same time, the features that could lead to hegemony were organized under ten headings by taking into account the various observations of the researcher.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Religious Groups, Social Psychology, Hegemony, Order, Community, Ideal Type

Kaynakça

• Abayhan, Yasemin. “Bir ‘Cemaat’ Terör Örgütüne Nasıl Dönüştü? Gülen Cemaati’nin Eski Grup Üyelerinin Anlatımına Dayalı Değerlendirilmesi.” Liberal Düşünce Dergisi 87 (2017): 5-32.
• Adanur, Adem. “Müslümanlar Arası Dini Gruplaşma ve Ötekileştirme Problemi (Genel Görünüm).” Yüksek Lisans Tezi, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize, 2019.
• Akarsu, Adem. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Cemaat Algılarının Dünya Görüşlerine Etkisi.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2015.
• Aksoy, Emine Merve. “Cemaate Katılımı Etkileyen Sosyal Faktörler ve Etkileri: Kayseri Erenköy Cemaati Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2016.
• Aktürk, Hamit. “Dini Grupların Sosyolojik Tahlili: Zorluklar Zorunluluklar Sınırlar.” Journal of Islamic Research 32:3 (2021): 615-633. Arkonaç, Sibel Ayşen. Sosyal Psikoloji. İstanbul: Alfa Yayınevi, 1998.
• Atalay, Talip. “Aile Dindarlığının Gençlerin Dindarlığına Etkisi Üzerine Bir Araştırma.” Dindarlık Olgusu (Sempozyum Tebliğ ve Müzakereleri), ed. Hayati Hökelekli, içinde 185-208. Bursa, Kurav Yayınları, 2006.
• Bahadır, Abdülkerim. “Dindarlığı Etkileyen Faktörler.” Din Psikolojisi, ed. Hayati Hökelekli, içinde 94-116. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2015.
• Bandura, Albert. “İnsanlıkdışı Suçların İşlenmesinde Ahlâkî Bağlantının Kesilmesi.” Çev. Hamdi Onay. Hikmet Yurdu 3:6 (2010): 235-269.
• Baş, Fatih. “Antonio Gramsci’nin ‘Hegemonya’ Kavramı Çerçevesinde Fetö’nün Kültürel Faaliyetleri.” Mütefekkir 8:16 (2021): 165-183.
• Batmaz, Veysel (der.). Otoriteryen Kişilik: Sanford, Milgram, Şerif, Asch. İstanbul: Salyangoz Yayınları, 2006.
• Bauman, Zygmunt. Cemaatler: Güvenli Olmayan Bir Dünyada Güvenlik Arayışı. Çev. Nurdan Soysal. İstanbul: Say Yayınları, 2020.
• Baynal, Fatma. “Kadınların Dinî Gruplara Yönelim Nedenleri ve Dinî Grupların Psiko-Sosyal ve Dinî-Manevî Etkileri.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sakarya, 2016.
• Bilgin, Mehmet, Abdullah Işıklar ve Mehtap Bilgin. “Dini Grupların Toplumsal Değişimdeki Etkilerinin İncelenmesi.” Dinî Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi, ed. Kemal Ataman, İsmail Bilgin ve Vejdi Bilgin, içinde 145-160. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Bilgin, Vejdi. “Dinî Gruplar.” Din Sosyolojisi, ed. Kadir Canatan ve Mustafa Tekin, içinde 307-334. Ankara: Bilay Yayınları, 2020.
• Bion, Wilfred Ruprecht. Experiences in Groups and Other Papers. New York: Brunner Routledge, 1961.
• Budak, Abdulhamit. “Dini Toplumsal Hareketlerde Kaynak Mobilizasyonu Bağlamında Mubahlaştırma.” Tokat İlmiyat Dergisi 8:2 (2020): 859-890.
• Bulut, Ramazan. “İslami İlimler Fakültesi Öğrencilerinin Dini Gruplar Hakkındaki Görüşleri Üzerine Bir Araştırma.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20:1 (2020): 359-395.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dinî Grup Yapılarında Dine İlişkin Muhtemel Anlama ve Temsil Sorunları.” Usûl İslam Araştırmaları 7 (2007): 107-136.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Dini Gruplaşmanın Doğası: Kişilikler, Zihniyetler, Cemaatler, Mezhepler.” İlahiyat Akademi 5 (2017): 37-58.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Türkiye’deki Radikal Dini-Siyasal Akımlar.” Demokrasi Platformu 2:8 (2006): 107-166.
• Cebeci, Suat, Kübra Cevherli, Feyza Doğruyol, Büşra Çakmaktaş ve Zehra Özli. “Dini Grupların Birey ve Toplum Üzerindeki Etkileri: İlahiyat Fakültesi Öğrencileri Üzerine Bir Araştırma.” Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 8 (2019): 69-88.
• Cebeci, Suat, Büşra Çakmaktaş, Feyza Doğruyol ve Kübra Cevherli. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Dini Grup Algıları.” Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2019): 88-113.
• Cengil, Muammer. “Dini Gruplara Aidiyetin Psikososyolojik Nedenleri.” Dinî Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi, ed. Kemal Ataman, İsmail Bilgin ve Vejdi Bilgin, içinde 95-115. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Coştu, Yakup. “Toplumsallaşma Sürecinde Dindarlığı Etkileyen Faktörler (Samsun Örneği).” Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Samsun, 2009.
• Çelik, Celaleddin. “Dindarlık Tipolojilerine Metodolojik Bir Yaklaşım.” İslamiyat 8:2 (2005): 71-90.
• Çelik, Oktay. “Dini İstismar Eden Terör Örgütlerinin Radikalleşme Süreçleri.” Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 22 (2015): 99-122.
• Dede, Selma. “Bireylerin Dini Gruplara Katılma ve Bağlanmalarındaki Psikolojik Faktörler.” Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri, 2019.
• Demiryürek, Ahmet Selim. “‘Vakıflık’ Kurumu Üzerine Nitel Bir Araştırma: Meşveret Grubu Örneği.” Dinî Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi, ed. Kemal Ataman, İsmail Bilgin ve Vejdi Bilgin, içinde 395-409. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Dural, A. Baran. “Antonio Gramsci ve Hegemonya.” Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi 11:39 (2012): 309-321.
• Durkheim, Emile. Dini Hayatın İlkel Biçimleri. Çev. Fuat Aydın. İstanbul: Ataç Yayınları, 2005.
• Düzgüner, Sevde. “Dini Gruplara Yönelmenin Psiko-Sosyal Analizi.” Beklenen Kurtarıcı İnancı, ed. Yusuf Şevki Yavuz, içinde 281-288. İstanbul: Kuramer, 2017.
• Efe, Adem. Dinî Gruplar Sosyolojisi. İstanbul: Dönem Yayıncılık, 2013.
• Eren, Selim. “Cemaatsel Oluşum ve Dinin Rolü.” Dini Araştırmalar 3:7 (2000): 93-112.
• Evgin, Abdulkadir. “Yanlış Bazı Sîret ve Sünnet Anlayışlarına Eleştirel Bir Bakış -Cemaat ve Tarikat Örnekleri-.” Akademik Siyer Dergisi 1 (2020): 21-49.
• Freedman, J. L., D. O. Sears ve J. M. Smith. Sosyal Psikoloji. Çev. Ali Dönmez. Ankara: İmge Kitabevi, 1998.
• Göktepe, Merve. “Dini Gruplar Bağlamında Sosyal Psikolojik Etki ve Uyma.” Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2021.
• Gramsci, Antonio. Hapishane Defterleri. Çev. Adnan Cemgil. İstanbul: Belge Yayınları, 2014.
• Hoffer, Eric. Kesin İnançlılar. Çev. Erkıl Günur. İstanbul: Olvido Kitap, 2020.
• Horozcu, Ümit ve Kübra Kalkan. “Cemaate Bağlılık Ölçeği: Geçerlilik ve Güvenirlilik Çalışması.” Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3:2 (2017): 27-37.
• Hortaçsu, Nuran. Grup İçi ve Gruplar Arası Süreçler. Ankara: İmge Kitabevi, 2014.
• Işık, Zehra. “Modern Kentte Farklı Kadın Dindarlıkları: İstanbul Örneği.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2020.
• Jung, Carl Gustav. Dört Arketip. Çev. Zehra Aksu Yılmazer. İstanbul: Metis Yayınları, 2020.
• Kağıtçıbaşı, Çiğdem ve Zeynep Cemalcılar. Dünden Bugüne İnsan ve İnsanlar Sosyal Psikolojiye Giriş. İstanbul: Evrim Yayınevi, 2014.
• Kalkan, Kübra. “Grup/Cemaat Dindarlığı ve Bireysel Dindarlığın Ruh Sağlığı Bağlamında Karşılaştırılması: Depresyon Örneği.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2019.
• Karaca, Nuray. “Sosyolojik Olarak Cemaat Kavramı ve Türkiye’de Bir Ara Form Örneği Olarak Cemaat Yurtları.” Muhafazakar Düşünce Dergisi 7:28 (2011): 171-192.
• Karagöz, Emel Öztürk. Max Weber’de Anlayış Sosyolojisi ve Din Olgusu. İstanbul: Derin Yayınevi, 2003.
• Karslı, Necmi. “Fetö Darbe Girişiminin Gençlerin Din ve Cemaat Algısı Üzerindeki Etkisi.” Bilimname 2019:37 (2019): 1187-1210.
• Kaya, İsmail. “Tarîkatların Dinî Gruplar Tipolojisindeki Yeri ve Sosyal Fonksiyonları.” Danişname Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi 1:1 (2020): 55-83.
• Kınsün, Abdulbaki. “Dini Gruplar Sosyolojisi.” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4:8 (2016): 210-227.
• Kıral, Bilgen. “Nitel Bir Veri Analizi Yöntemi Olarak Doküman Analizi.” Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8:15 (2020): 170-189.
• Kısa, Cihad. “Dini Temelli Grup Dinamiklerinin Potansiyel Psikopatolojik Altyapıları.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 20:Özel Sayı (2020): 187-202.
• Kirman, Mehmet Ali. Yeni Dinî Hareketler Sosyolojisi. Ankara: Birleşik Yayınevi, 2010.
• Kirman, Mehmet Ali. “Türkiye’de Toplumsal Değişme ve ‘Yeni Dinî Cemaatler’.” Muhafazakar Düşünce Dergisi 1:2 (2004): 61-77.
• Kurt, Abdurrahman. “Dindarlığı Etkileyen Faktörler.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18:2 (2009): 1-26.
• Le Bon, Gustave. Kitleler Psikolojisi. Çev. Tolga Sağlam. İstanbul: Timaş Yayınları, 1999.
• Neuman, W. Lawrence. Toplumsal Araştırma Yöntemleri -Nitel ve Nicel Yaklaşımlar- I. Çev. Sedef Özge. Ankara: Yayınodası, 2014.
• Özalp, Ahmet. “Sosyal Psikoloji Teorileri Bağlamında İnancın Bireyler ve Gruplar Açısından İncelenmesi.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2015.
• Özbolat, Abdullah. “Kutsallaş(tır)manın Sosyolojisi: Dini Gruplar Örneği.” Dinî Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi, ed. Kemal Ataman, İsmail Bilgin ve Vejdi Bilgin, içinde 161-181. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Özel, Cemal. “Dini Grupların Birbirleriyle Olan İlişkilerini Etkileyen Bazı Faktörler: Psikososyal Bir Yaklaşım.” Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies 72 (2018): 329-348.
• Özet, İrfan. Fatih-Başakşehir: Muhafazakâr Mahallede İktidar ve Dönüşen Habitus. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Özkan, Fatih. “Ailenin Dini Tutum ve Davranışlarının Çocuğun Dini Tutum ve Davranışlarına Etkisi: Diyarbakır Örneği.” Mîzânü’l-Hak: İslami İlimler Dergisi 7 (2018): 63-109.
• Özlem, Doğan. Max Weber’de Bilim ve Sosyoloji. İstanbul: Ara Yayıncılık, 1990.
• Saatci, İlknur. “Dini Cemaat Yapılarında Meşruiyet Kaynaklarının Sosyolojik Analizi.” Yüksek Lisans Tezi, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Niğde, 2017.
• Sancar, Faruk. “Dini Cemaatlerin Üye Kazanma Stratejileri Beyin Yıkama Olarak Değerlendirilebilir mi?: Kullandıkları Teolojik Argümanlar Üzerinden Eleştirel Bir Okuma.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 9:42 (2016): 1915-1927.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Dinî Zihniyetimizin Oluşumunda Dînî Tarikat ve Cemaatlerin Olumsuz İz Düşümleri.” Arayışlar -İnsan Bilimleri Araştırmaları- 3:5-6 (2001): 45-60.
• Sarmış, Mustafa. “Kur’an’da Toplumsal Çatışma.” Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2006.
• Sarmış, Mustafa. “Sosyal Etki ve Hegemonya Olgularının Dini Sosyaliteler ile İlişkisi.” Uluslararası Din Sosyolojisi Sempozyumu Bildiri Özetleri Kitabı, ed. M. Ali Kirman ve diğerleri, içinde 56. Ankara: MRK, 2018.
• Sarmış, Mustafa. “Sosyal Grup Yapılarını İnşa Eden Temel Özelliklerin Dini Gruplar Tarafından Araçsallaştırılması (Kült Bir Grup Olarak FETÖ’nün Sosyo-Psikolojik Analizi).” Uluslararası 15 Temmuz ve Darbeler Sempozyumu Bildiri Özetleri, ed. Yılmaz Bingöl ve diğerleri, içinde 234. Kocaeli: Kocaeli Büyükşehir Belediyesi, 2017.
• Sayar, Kemal. “Kült Psikolojisi.” Gerçek Hayat. http://www.gercekhayat.com.tr/yazarlar/kult-psikolojisi/ (17.08.2016).
• Sevinç, Bayram. “Dinî Grupların Hafıza Zinciri Olarak Vaazın Araçsallığı: Kotku ve Gülen Örneği.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 53:2 (2012): 121-146.
• Sezgin, Fatih. “Türkiye’de Toplumsal Değişme Sürecinde Dini Gruplar ve Meşruiyet Kazanma Yolları.” Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Kahramanmaraş, 2013.
• Sinanoğlu, Ahmet Faruk. “Dinî Gruplar ve Grup Fanatizminin Toplumsal Boyutları.” İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5:1 (2014): 33-39.
• Slattery, Martin. Sosyolojide Temel Fikirler. Haz. Ümit Tatlıcan ve Gülhan Demiriz. İstanbul: Sentez Yayıncılık, 2014.
• Tatlılıoğlu, Durmuş. “Tasavvuf ve Tarikatlara Sosyolojik Bir Bakış.” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9:4 (2009): 99-128.
• Tekin, Mustafa. “Türkiye’de Din Siyaseti ve Siyaset-Cemaat İlişkisi.” Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler), ed. Hayati Hökelekli ve Vejdi Bilgin, içinde 547-562. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
• Tokat, Latif. “Dini İstismara Açık Bilgi Kaynağı Olarak ‘Ayrıcalıklı Bilgi’: Keşf, İlham ve Rüya –Felsefi Bir Analiz-.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16:32 (2017): 387-410.
• Türkyılmaz, Hilmi. Dini Gruplar ve Cemaatlerin Sosyolojisi - Konya Örneği. Konya: Çizgi Kitabevi, 2021.
• Ünal, Mehmet Süheyl. Dinsel Bireycilik. İstanbul: Açılımkitap Yayınları, 2011.
• Volkan, D. Vamık. Körü Körüne İnanç: Kriz ve Terör Dönemlerinde Geniş Gruplar ve Liderleri. Çev. Özgür Karaçam. İstanbul: Okuyanus Yayınları, 2005.
• Weber, Max. Sosyal Bilimlerin Metodolojisi. Çev. Vefa Saygın Öğütle. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Yakışır, Gizem. “İletişim ve Propaganda Teknikleri Açısından Dini Gruplar.” Yüksek Lisans Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa, 2019.
• Yapıcı, Asım. “Biz ve Onlar: İç ve Dış Dini Grupların Oluşumunu Besleyen Faktörler ve Aidiyet Psikolojisi.” Kur’an ve Toplumsal Bütünleşme (Mezhepler ve Dinî Gruplar Arası İlişkiler), ed. Hayati Hökelekli ve Vejdi Bilgin, içinde 247-279. Bursa: Bursa Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2015.
• Yapıcı, Asım ve Kadir Albayrak. “Ötekini Algılama Bağlamında Dinî Gruplar Arası İlişkiler.” Dini Araştırmalar 5:14 (2002): 35-59.
• Yapıcı, Asım ve Mehmet Emin Kalgı. “Dini Gruplara Mensubiyeti Etkileyen Sosyo-Psikolojik Faktörler: Şanlıurfa Selefileri Örneği.” Dinî Gruplar, Siyaset ve Bürokrasi, ed. Kemal Ataman, İsmail Bilgin ve Vejdi Bilgin, içinde 117-143. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Yavuz, Sefer. “Sosyal Sermaye ve Din: Sosyal Sermayenin Grup İçi İşbirliği ve Eşgüdüme Etkisi Üzerine.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12:23 (2013): 43-76.
• Yıldırım, Ergün. Sufî Sosyoloji: Maneviyatın Toplumsal Varoluşu. İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Yurttaş, Süleyman. “Toplumsal Gruplar ve Grup İçi Süreçler.” Sosyolojik Açıdan Din ve Dini Gruplar, ed. Erdi Aksakal ve Süleyman Yurttaş, içinde 51-81. Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• Zuckerman, Phil. Din Sosyolojisine Giriş. Çev. İhsan Çapçıoğlu ve Halil Aydınalp. Ankara: Birleşik Kitabevi, 2006.