جدليّة العلاقة بين الشّعر والأخلاق في النّقد العربيّ القديم

Yıl 2022, Cilt: 63 Sayı: 1, 121 - 156, 31.05.2022

Abdelkarim Amın Mohamed Solıman

https://doi.org/10.33227/auifd.970475

Öz

انقسم النقَّادُ العربُ القُدَامَى حولَ جدليَّةِ الشِّعْرِ والأخلاقِ فريقين رئيسيَّينِ: الفريق الأوَّل أخذ بموقف الدين في قبول الشعر الذي يتَّفق مع تعاليم الإسلام وروح دعوتِهِ، ويرفض ما عداه، ونقَّاد هذا الفريق يأخذون بالمقياس الأخلاقيِّ بجانب المقياس الفنيِّ الجماليِّ، وقد قدَّم بعضُهم أحياناً الالتزامَ الدينيَّ والأخلاقيَّ على الجانب الفني. أمَّا الفريق الثاني فقد نحَّى الدينَ جانباً ورفض أخذَهُ مقياساً للحكم على جمال الشعر أو على مقدرة الشاعر الإبداعيَّة، وإنَّما يُقاس الشِّعرُ - عند نقَّاد هذا الفريق – بما يملكه من جماليَّاتٍ تعبيريَّةٍ وتصويريَّةٍ وموسيقيَّةٍ، وبين هذين جاء فريقٌ ثالثٌ أخذ بالمنهج الجماليِّ في تقييم الشعر، ولكنَّه دعا في الوقت ذاته إلى الحفاظ على القيم الأخلاقيَّة وعدم مخالفة تعاليم الدين. تعْرِضُ هذه الدِّرَاسةُ لمواقف هذه الفِرَقِ الثَّلاثِ مِن علاقة الشِّعرِ بالأخلاق، من خلال المنهج المعرفيِّ النقديِّ الذي يَعُودُ لِمصادرِ آراءِ هؤلاء النقَّاد ويَعْرِضها مع التَّحليلِ النقديِّ لها، وتعود أهميَّةُ الدراسة إلى أنَّها تعرض لإحدى أهم إشكالات الإبداع الشعري والنقديَّ قديماً وحديثاً، وهي تهدف بجانب عرض موقف النقاد العرب القُدَامى من تلك الإشكاليَّة، إلى الردِّ على دَعَاوَى بعض نُقَّاد الحداثة العربيَّة الذين أنكروا وجودَ علاقةٍ بين الشعر والأخلاق قديماً؛ ليبرِّروا لأنفسهم الخروجَ على الدين والأخلاق والأعراف.

Anahtar Kelimeler

الشعر, الأخلاق, جدلية, النقد القديم

Eski Arap Eleştirisinde Şiir ile Ahlak Arasındaki İlişkinin Diyalektiği

Öz

Eski Arap eleştirmenler, şiir ile ahlak arasındaki diyalektik konusunda iki ana gruba ayrılmıştır. Birinci grup, şiiri kabul etme konusunda dini önceleyerek/dini kıstas olarak alarak, İslami öğretilerin özüyle uyuşmayan her şeyi reddetmiştir. Bu eleştirmenler estetiğin yanı sıra ahlakı ve ahlaki değerleri de bir sanat ölçütü olarak kabul etmiştir. Hatta bazıları dinin ve ahlakın gereklerine bağlı kalmayı, bazen sanatsal kaygıların önünde tutmuştur. İkinci grup ise şiirin güzelliği ya da şairin yaratıcılığını değerlendirmede dini ölçüt olarak kullanmayı reddetmiştir. Bu eleştirmenlere göre şiir, sahip olduğu söz, tasvir ve ahenk özelliklerine göre ölçülmelidir. Bu iki grubun dışında üçüncü bir grup ortaya çıkmış ve şiirin değerlendirilmesi konusunda estetik metodu esas almıştır. Bu grup aynı zamanda ahlaki değerlerin muhafaza edilmesi ve dini öğretilere karşı olunmaması gerektiğini de ifade etmiştir. Bu çalışma söz konusu üç grubun şiirle ahlak arasındaki ilişkiye dair tavırlarını, eleştirmenlere ait görüşlerin yer aldığı kaynaklara dayanarak ve bu görüşleri eleştirel tahlillerle birlikte sunarak ortaya koyan bilişsel eleştiri yöntemi üzerinden incelemektedir. Çalışma, geçmişte ve günümüzde şiir eleştirisi ve özgünlüğü hususunda en önemli problemlerden birini ele alması itibariyle önem arz etmektedir. Makale, eski Arap eleştirmenlerinin bu probleme dair bakış açılarını değerlendirmenin yanı sıra geçmişte şiir ile ahlak arasında bir ilişkinin var olduğunu inkâr eden ve şiirde din, ahlak ve örf dışına çıkmayı gerekçelendirmeye çalışan bazı modern Arap eleştirmenlerinin iddialarına da eleştiriler sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Şiir, Ahlak, Estetik, Kadim Eleştiri

The Dialectic of the Relationship between Poetry and Morals in Ancient Arabic Criticism

Öz

The ancient Arab critics were divided over the dialectic of poetry and morals into two main groups: the first group took the position of religion in accepting poetry that accords with the teachings of Islam and the spirit of its call and rejects everything else. As for the second group, they put religion aside and refused to take it as a criterion for judging the beauty of poetry or the poet's creative ability. According to critics of this group poetry is measured by what it possesses of expressive pictorial and musical aesthetics. In addition, these two, a third group emerged and took the aesthetic approach in evaluating poetry. At the same time, they called for preserving moral values and not violating the teachings of religion. This study presents the positions of these three groups concerning the relationship between poetry and morality; through the critical cognitive approach that goes back to the sources of these critics’ opinions and presents them with critical analysis. The study is important as it deals with one of the most critical problems in poetry criticism and origi-nality in the past and present. In addition to presenting the position of the old Arab critics on this problem, this study aims to respond to the claims of some modern Arab critics who denied the existence of a relationship between poetry and morality in the past to justify transgressing the morals of religion and customs.

Anahtar Kelimeler

Poetry, Ethics, aesthetics, Ancient Criticism.

Kaynakça

• ʿAbbāṣ, İḥṣān. Tārīḫu’n-Naḳdi’l-Edebī ʿinde’l-ʿArab. Beyrūt: Dāru’s̠-S̠eḳāfe, 1404/1983.
• Aḥmed Bedevī, Aḥmed. Ususu’n-Naḳdi’l-Edebī ʿinde’l-ʿArab. Ḳāhira: Dāru Nahḍa-ti Miṣr, 1996.
• el-ʿĀmidī, Ebū’l-Ḳāsim el-Ḥasen b. Bişr b. Yaḥyā. el-Muvāzene beyne Ebī Temmām ve’l-Buḥturī. Taḥ. es-Seyyid Aḥmed Ṣakr. Ḳāhira: Dāru’l-Meʿārif, 1992.
• el-ʿA‘şā, Meymūn b. Ḳays, Dīvānu’l- ʿA‘şā. Tah. Muḥammed Ḥasen. Ḳāhira: Mek-tebetu’l-Ādāb, tsz.
• el-Bāḳillānī, Ebū Bekr Muḥammed b. Ṭayyib b. Muḥammed el-Baṣrī. İʿcāzu’l-Ḳurʾān. Tah. es-Seyyid Aḥmed Ṣakr. Ḳāhira: Dāru’l-Meʿārif, 1971.
• el-Cumaḥī, Muḥammed b. Sellām. Ṭabaḳātu Fuḥūliş-Şuʿarā. Taḥ. Maḥmūd Muḥammed Şākir. Cidde: Dāru’l-Medenī, tsz.
• el-Curcānī, Ebū Bekr ʿAbdulḳāḥir b. ʿAbdirraḥmān b. Muḥammed. Esrāru’l-Belāġa. Tah. Maḥmūd Muḥammed Şākir. Ḳāhira, Cidde: Dāru’l-Medenī, tsz.
• Ebū’l-ʿAtāhiye. Dīvānu Ebī’l-ʿAtāhiye. Beyrūt: Dāru Beyrūt, 1406/1986.
• Ebū’l-Ferec el-İṣfahānī, ʿAlī b. el-Ḥuseyn b. Muḥammed b. Aḥmed el-Ḳuraşī. Kitābu’l-Eġānī. Miṣr: Dāru’l-Kutubi’l-Miṣriyye, tsz.
• Ebū Ẕueyb el-Huẕelī. Dīvānu Ebī Ẕueybi’l-Huẕelī. Tah. Antonius Batris. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1424/2003.
• Evs b. Ḥacer. Dīvānu Evs b. Ḥacer. Tah. Muḥammed Yūsuf Necm. Beyrūt: Dāru Beyrūt, 1400/1980.
• Ḥumeyd b. Sevr. Dīvānu Ḥumeyd b. S̱evr. Tah. ʿAbdulʿazīz el-Meymunī. Ḳāhira: Dāru’l-Kutubi’l-Mıṣriyye, 1371/1951.
• el-Ḥuṣrī, Ebū İsḥāḳ İbrāhīm b. ʿAlī b. İbrāhīm b. Temīm el-Enṣārī el-Fihrī. Cemʿu’l-Cevāhir fi’l-Muleḥ ve’n-Nevādir. Taḥ. ʿAlī Muḥammed el-Bicāvī. Beyrūt: Dāru’l-Cebel, 1953.
• Huisman, Denis. ʿİlmu’l-Cemāl. Çev. Emīra Ḥilmī Maṭar. Ḳāhira: el-Merkezu’l-Ḳavmī Lit-Terceme, 2015.
• İbn Bessām, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī eş-Şenterīnī. eẕ-Ẕeḫīra fī Meḥāsini Ehli’l-Cezīra. Taḥ. İḥsān ʿAbbās. Beyrūt: Dāru’s̠-S̠eḳāfe, 1417/1997.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Saʿīd b. Ḥazm el-Endelusī el-Ḳurṭubī. Resāʾilu İbn Ḥazm el-Endelusī. Tah. İḥsān ʿAbbās. Beyrūt: el-Muessesetu’l-ʿArabiyyetu li’d-Dirāseti ve’n-Neşr, tsz.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. eş-Şiʿr ve’ş-Şuʿarā. Tah. Aḥmed Muḥammed Şāḳir. Ḳāḥira: Dāru’l-Meʿārif, 1982.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim ed-Dīneverī. ʿUyūnu’l-Aḫbār. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, tsz.
• İbn Sellām el-Cumaḥī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Sellām b. ʿUbeydillāh el-Baṣrī. Ṭabaḳātu’ş-Şuʿarāʾ. Tah. Maḥmūd Muḥammed Şākir. Cidde: Dāru’l-Medenī, tsz.
• İbn Şeraf el-Ḳayrevānī Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Ebī Saՙīd b. Aḥmed el-Cuzāmī. Resāʾilu’l-İntiḳād fī Naḳdi’ş-Şiʿir ve’ş-Şuʿarā. Tah. Ḥasen Ḥusnī ʿAbdulvehhāb. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-Cedīd, 1404/1983.
• İbn Vekīʿ, Ebū Muḥammed el-Ḥasen b. ʿAlī b. Aḥmed b. Muḥammed ed-Ḍabbī et-Tinnīsī. el-Munṣif li’s- Sāriḳ ve’l-Masruḳ Minhu. Tah. ʿUmer Ḫalīfe b. İdrīs. Binġāzī: Menşūrātu Cāmiʿati Ḳān Yūnus, 1994.
• İbrāḥīm, Ṭāha. Tārīḫu‘n-Naḳdi’l-Edebī ʿinde’l-ʿArab. Ḳāhira: Lecnetu’t-Te’līf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1937.
• İmruulḳays. Dīvānu İmrii’l-Ḳays. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Ḳāḥira: Dāru’l-Meʿārif, tsz.
• İsmāʿīl, ʿİzzuddīn. el-Ususu’l-Cemāliyyetu fī’n-Naḳdil-ʿArabī, Ḳāḥira: Dāru’l-Fikri’l-ʿArabī, 1974.
• Ḳaddūm, Mahmūd. Naḥvu’n-Naṣ Ẕī el-Cumleti’l-Vāḥide. er-Riyāḍ: Merkezu’l-Melik ʿAbdullāh b. ʿAbdilʿazīz, 2015.
• el-Ḳādī el-Curcānī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. ʿAbdilʿazīz b. el-Ḥasen. el-Vesāṭa beyne’l-Mutenebbī ve Ḫuṣūmih. Tah. ʿAlī Muḥammed el-Bicāvī ve Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Ḳāḥira: Matbaʿat’ul-Ḥalebī, tsz.
• Ḳudāme b. Caʿfer, Ebū’l-Ferec b. Ḳudāme b. Ziyād el-Kātib el-Baġdādī. Naḳdu’ş-Şiʿir. Tah. Muḥammed ʿAbdulmunʿim Ḫafācī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, tsz.
• el-Makkarī, Nefḥu’ṭ-Ṭıyyib fī Ġuṣni’l-Endelusi’r-Raṭīb. Tah. İḥṣān ʿAbbāṣ. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1968. Mendūr, Muḥammed b. ʿAbdilḥamīd Mūsā. en-Naḳdu’l-Menhecī ʿinde’l-ʿArab. Miṣr: Dāru Nahḍati Miṣr, 1996.
• el-Merzubānī, Ebū ʿUbeydillāh Muḥammed b. ʿİmrān b. Mūsā b. Saʿīd el-Ḫurasānī el-Baġdādī. el-Muveşşaḥ. Tah. Muḥammed ʿAlī el-Bicāvī. Miṣr: Dāru Nahḍati Miṣr. tsz.
• Mubārak, Zekī. Ḥubbu İbn Ebī Rebīʿa ve Şiʿruh. Ḳāḥirea: Muessesetu Hindāvī, 2013.
• el-Muberrad, Ebū’l-ʿAbbās Muḥammed b. Yezīd b. ʿAbdilekber b. ʿUmeyr el-Ezdī es-Sumālī. el-Ḳāmil fī’l-Luġa ve’l-Edeb. Tah. Muḥammed Ebū’l-Faḍl İbrāhīm. Ḳāḥira: Dāru’l–Fikri’l-ʿArabī, 1417/1997.
• el-Mutenebbī, Ebū’ṭ-Ṭayyib Aḥmed bin el-Ḥuseyn. Dīvānul-Mutenebbī. Beyrūt: Dāru Beyrūt, 1403/1983.
• el-Musaḳḳafu’l-ʿAbdī. Dīvānu’l-Musaḳḳafi’l-ʿAbdī. Tah. Ḥasan Kāmil eṣ-Ṣayrafī. Ḳāḥira: Maʿhedu’l-Maḫṭūṭāti’l-ʿArabiyye, 1391/1971.
• Nāṣif, Muṣṭafā. Muşkiletu’l-Maʿnā fī’n-Naḳdi’l-Ḥadīs̠. Ḳāḥira: Mektebetu’ş-Şebāb, tsz.
• ʿUmer b. Ebī Rabīʿa. Dīvānu ʿUmer b. Ebī Rabīʿa. Tah. Fāyiz Muḥammed. Beyrūt: Dāru’l-Kitābi’l-ʿArabī, 1416/1996.
• er-Rabīՙī, Maḥmūd. Fī Naḳdi’ş-Şiʿr. Ḳāḥira: Dāru Ġarīb, 1998.
• er-Rāʿī, en-Numeyrī. Dīvānu’r-Rāʿī en-Numeyrī. Tah. Reinhard Veipert. Beyrūt: Dāru Franz Steiner Verlag, 1401/1980.
• es̠-S̠eʿālibī, Ebū Manṣūr ʿAbdulmelik b. Muḥammed b. İsmāʿīl. Yetīmetu’d-Dehr. Tah. Mufīd Ḳamīḥa. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1403/1983.
• Stolnitz, Jerome. en-Naḳdu’l-Fennī :Dirāse Cemāliyye. Çev. Fuād Zekeriyyā. İs-kenderiyye: Dāru’l-Vefāʾ, 2006.
• eṣ-Ṣūlī, Ebū Bekr Muḥammed b. Yaḥyā b. ʿAbdillāh b. ʿAbbās b. Muḥammed b. Ṣūl-Tegin el-Baġdādī eş-Şaṭrancī. Aḫbāru Ebī Temmām. Tah. Ḫalīl Maḥmūd ʿAsākir ve Muḥammed ʿAbduh ʿAzzām ve Naẓīru’l-İslām el-Hindī. Ḳāḥire: Lecnetu’t-Teʾlīf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1356/1937.
• ez-Ziriklī, Ḫayrud-Dīn. el-Eʿlām. Beyrūt, 1969.
• Zuheyr b. Ebī Sulmā, Dīvānu Zuheyr b. Ebī Sulmā, Tah. Ḥasen Fāʾūr. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1408/1988.