İbn Rüşd’ün Bidāyetu’l-Muctehid’de Hadis Kullanımı ve Yorumu

Yıl 2024, Cilt: 65 Sayı: 1, 191 - 131, 31.05.2024

Şuayip Seven

https://doi.org/10.33227/auifd.1351990

Öz

Hadislerin kullanımı ve yorumu, şahıstan şahsa ve ele alındıkları bağlama göre farklılık arz edebilmektedir. Bundan dolayı bir âlimin hadis kullanımı bütün eserlerinde aynı olmamış, konunun ait olduğu bilim dalı, eserlerinin hitap kitlesi ve amacına göre farklılık arz edebilmiştir. Bunun en bariz örneklerinden biri İbn Rüşd’ün (ö. 595/1198) fıkıh eserinde hadislere yaklaşımı ile felsefi/kelami eserlerinde hadislere yaklaşımı arasındaki farkta görülmektedir. İbn Rüşd felsefe ve fıkıh gibi birbirine uzak görünen iki farklı alanda eserler vermiş ve kadı-filozof kimliğini kendisinde uzlaştırmış nadir İslam düşünürlerinden biridir. Peki kadı İbn Rüşd, hadislere yaklaşımında filozof İbn Rüşd’ün felsefi nosyonundan tamamen uzaklaşmış mıdır? Kanaatimizce İbn Rüşd, fıkıh yaparken fıkhın usul ve kaidelerine bağlı kalmakla birlikte, felsefi bakış açışını imkân ölçüsünde kullanmaya gayret etmiştir. Bu, onun hükümleri akılla anlaşılan ve akılla anlaşılmayan şeklinde iki gruba ayırmasında, külli kaideleri ayet ve hadislerin anlaşılmasında kriter kabul etmesinde ve İslami hükümlerin maksatlarını iffetli, adaletli, şecaatli ve cömert olmak gibi erdemler ile (el-faḍāʾilu’l-erbaʿa) ilişkilendirmesinde görülebilmektedir. İbn Rüşd, hiç şüphesiz yüksek analitik ve sistematik düşünce kabiliyetini hadislerin seçimi ve yorumunda da gösterebilmiştir. Peki filozof ve fakih kimliğini ispat etmiş İbn Rüşd’den bir hadis âlimi olarak bahsetmek mümkün müdür? O, hadislerin yorumunda rasyonel ve makasıtçı bir yol takip etmiş midir? Maliki mezhebinin ʿAmel-i ehl-i Medīne ve mesāliḥ-i mursele metotlarına ve Hanefilerin hadis yorumlarına karşı tutumu ne olmuştur? İhtilaflı hadislerin telfîḳinde özgün çözüm yolları sunabilmiş midir? Bu çalışmada bu sorulara İbn Rüşd’ün filozof ve fakih kimliğinin hadislerin kullanım ve yorumuna olan etkisi bağlamında kendisinin Bidāyetu’l-Muctehid isimli eseri kapsamında cevaplar aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīs, İbn Rüşd, Bidāyetu’l-Muctehid, Ḥadīs-Uṣūlu’l-Fıḳh İlişkisi, Ḥadīs-Felsefe İlişkisi

Ibn Rushd’s Use and Interpretation of Hadith in Bidāyat al-Mujtahid

Öz

The use and interpretation of hadith can vary from person to person and depending on the context in which they are considered. Therefore, a scholar’s use of hadith may not be the same in all of his works, and may vary depending on the academic discipline to which the subject belongs, the target audience of his works, and their purpose. One of the most striking examples of this is the difference between Ibn Rushd’s (d. 595/1198) approach to hadith in his works of fiqh and his approach to hadith in his philosophical/theological works. Ibn Rushd was one of the rare Islamic thinkers who wrote works in two seemingly distant fields, philosophy and fiqh, and reconciled his identity as a judge-philosopher. So, in his approach to hadith, did the qāḍī Ibn Rushd completely deviate from the philosophical notion of the philosopher Ibn Rushd? In our opinion, Ibn Rushd tried to use his philosophical point of view as much as possible while adhering to the rules and principles of fiqh. This can be seen in his division of rulings into two groups, those understood by reason and those not understood by reason, his acceptance of general rules as criteria for understanding verses and hadiths, and his association of the purposes of Islamic rulings with virtues such as chastity, justice, courage, and generosity (al-faḍāʾil al-arbaʿa). Undoubtedly, Ibn Rushd was able to demonstrate high level of analytical and systematic approach in the selection and interpretation of hadiths. So, is it possible to speak of Ibn Rushd, who has proven his identity as a philosopher and jurist, as a hadith scholar? Did he follow a rational and purposive path in the interpretation of hadiths? What was Ibn Rushd’s attitude towards the methods of ʿamal ahl al-Madīna and al-maṣāliḥ al-mursala of the Mālikī school and the interpretations of hadith by the Ḥanafīs? Was he able to offer original solutions to the reconciliation of conflicting hadiths? This study will seek answers to these questions within the context of the impact of Ibn Rushd’s identity as a philosopher and jurist on the use and interpretation of hadiths in his work Bidāyat al-Mujtahid.

Anahtar Kelimeler

Ḥadīth, Ibn Rushd, Bidāyat al-Mujtahid, The Relationship between Ḥadīth and Uṣūl al-Fiqh, The Relationship between Ḥadīth and Philosophy

Kaynakça

• Apaydın, H. Yunus. “İbn Rüşd," Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 20: 288-292.
• Alighieri, Dante. Die Göttliche Komödie. Çev. Harmut Köhler. Stuttgart: Philipp Reclam Verlag, 2020.
• Alsaç, Hatice. “ed-Darûrî Adlı Eseri Bağlamında İbn Rüşd’ün Usûl Anlayışı.” Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2013.
• Aydın, Ahmet. “Bir Hadis Tenkid Kriteri Olarak Umûmü’l-Belvâ Kavramı.” Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5:9 (2018): 361-398.
• El-Bācī, Ebū’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef. İḥkāmu’l-Fuṣūl fī Aḥkāmi’l-Uṣūl, Tah. ʿAbdullāh Muḥammed el-Cubūrī. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 1989.
• El-Bācī, Ebū’l-Velīd Suleymān b. Ḫalef. el-Munteḳā Şerḥu’l-Muvaṭṭaʾ. 7 c. Mısır: Maṭbaʿatu’s-Seʿāde, 1332.
• El-Beyhaḳī, Ebū Bekr Aḥmed b. el-Ḥuseyn. es-Sunenu’l-Kebīr, Tah. ʿAbdullāh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkī. 24 c. Ḳāhire: Merkezu Ḥicr li’l-Buḥūs ve’d-Dirāsāti’l-ʿArabiyye ve’l-İslāmiyye, 2011.
• El-Buḫārī, Muḥammed b. İsmāʿīl. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muṣṭafā Dīb el-Buġā. 7 c. Şām: Dāru’l-İbn Kesīr, 1993.
• El-Cezīrī, ʿAbdurraḥmān b. Muḥammed İvaḍ, el-Fıḳh ʿalā’l-Meẕāhibi’l-Erbeʿa. 5 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• Ed-Dāraḳuṭnī, Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Ömer. Sunen. Tah. Şuʿayb el-Arnavūṭ. 5 c. Beyrūt: Muʾessesetu’r-Risāle, 2004.
• Demirtürk, Muhammet Fatih. “Bidâyetü’l-Müctehid Bağlamında İbn Rüşd’ün (ö. 595/1198) Hadisçiliği ve Hadislerle İlgili Değerlendirmeleri.” Amasya İlahiyat Dergisi 20 (2023): 497-526.
• Ebū Dāvud, Suleymān b. el-Eşʿas b. İsḥāḳ. Sunen Ebī Dāvūd. Tah. Şuʿayb el-Arnavūṭ. 7 c. Beyrūt: Dāru’r-Risāle ʿĀlemiyye, tsz.
• El-Ġazālı̄, Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-Musṭaṣfā. Tah. Muḥammed ʿAbdullāh ʿAbdu’ş-Şāfiʿī. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• El-Ġumārī, Aḥmed b. Muḥammed b. eṣ-Sıddīḳ. el-Hidāye fī Taḫrīci Eḥādīsi’l-Bidāye. Tah. Adnā ʿAlī Şallāḳ. 8 c. Beyrūt: ʿĀlemu’l-Kutub, 1987.
• Ḥākim en-Nīsābūrī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿAbdillāh, el-Mustedrek ʿalā’ṣ-Ṣaḥīḥayn. Tah. Muṣṭafā Abdilḳādir Aṭā. 4 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1990.
• Ḥammādi el-ʿAbīdī. İbn Ruşd ve ʿUlūmi’ş-Şerīʿati’l-İslāmiyye. Beyrūt: Vaḥyu’l-Ḳalem, 2014.
• İbn Ebī Ḥātim, Ebū Muḥammed ʿAbdurrahmān b. Muḥammed. el-Cerḥ ve’t-Taʿdīl. Beyrūt: Dāru İhyāʾu’t-Turās, 1952.
• İbn ʿAbdilber, Ebū Ömer Yūsuf b. ʿAbdillāh b. Muhammed en-Nemerī. el-İstiẕkār, Tah. Sālim Muhammed Aṭā. 9 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İbn ʿAbdilber, Ebū Ömer Yūsuf b. Abdillāh b. Muḥammed en-Nemerī. et-Temhīd. Tah. Beşşār Avvād Maʿrūf. 11 c. Londra: Muʾessesetu’l-Furḳān li’t-Turāsi’l-İslāmiyye, 2017.
• İbn Ferḥūn, Burhāneddīn. ed-Dībacu’l-Muẕheb fī Maʿrifeti Eʿyāni ʿUlemāʾi’l-Meẕheb. Tah. Muḥammed el-Aḥmedi Ebū’n-Nūr. Ḳāhire: Dāru’t-Turās, tsz.
• İbn Rüşd, Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed. Bidāyetu’l-Muctehid ve Nihāyetu’l-Muḳteṣid. Tah. Muḥammed Subḥī Ḥasan Hallāk. 4 c. Ḳāhire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1415.
• İbn Rüşd, Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed. ed-Ḍarūrī fī Uṣūli’l-Fıḳh ev Muḫtaṣari’l-Muṣṭaṣfā. Tah. Cemālu’d-Dīn ʿAlevī. Beyrūt: Dāru’l-Maġribi’l-İslāmī, 1994.
• İbn Rüşd, Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed. Faṣlu’l-Maḳāl. Tah. Muḥammed ʿAmmāra. Ḳāhire: Dāru’l-Meʿārif, 1431.
• İbn Rüşd, Muḥammed b. Aḥmed b. Muḥammed. el-Keşf ʿan Menāhici’l-Edille fī ʿAḳāʿidi’l-Mille. Tah. Muḥammed ʿĀbid el-Cābirī. Beyrūt: Merkezu Dirāsāti’l-Vaḥdeti’l-ʿArabiyye, 1998.
• İbrahimoğlu, Bilal. “Dede İbn Rüşd’ün Eserlerinde Usûl Kavramı.” Kocaeli İlahiyat Dergisi 4:2 (2020): 445-466.
• Kahraman, Hüseyin ve Mutlu Gül. “Deniz Ürünlerinin Hükmü ve Bu Konudaki İhtilafların Değerlendirilmesi.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 61:1 (2020): 175-200.
• Karlığa, H. Bekir. “İbn Rüşd.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 20: 288-292.
• Kallek, Cengiz. “Bidâyetü’l-Müctehid.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 6:133-124.
• Kāsānī, Alāʿüddīn Ebū Bekr b. Mesʿūd. Bedāʾiʿu’ṣ-Ṣanāʿī fī Tertībi’ş-Şerāʿi. Mısır: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1327-1328.
• Köksal, Asım Cüneyd ve İbrahim Kâfi Dönmez. “Usûl-i Fıkıh.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 42:201-210.
• Kuzudişli, Bekir. Hadis Tarihi. İstanbul: Kayın, 2020.
• Mālik b. Enes, el-Muvaṭṭaʾ. Tah. Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳī. Beyrūt: Dāru İḥyāu’t-Turāsi’l-ʿArabī, 1985.
• Muḥammed b. Ḥamūd el-Vāʾilī. Buġyetu’l-Muḳteṣid Şerḥu Bidāyeti’l-Muctehid. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2019.
• Muslim b. el-Haccāc Ebū’l-Ḥuseyn. el-Cāmiʿu’ṣ-Ṣaḥīḥ. Tah. Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳī, 5 c. Beyrūt: Dāru İḥyāu’t-Turās, 1955.
• Renan, Ernest. Averroes et L’Averroisme. Paris: Auguste Durand Libraire, 1852.
• Es-Seraḫsī, Muḥammed b. Aḥmed es-Seraḫsī. el-Mebsūṭ. 31 c. Beyrūt: Dāru’l-Maʿrife, 1431.
• Seven, Şuayip. “İslam Filozoflarının Hadis Yorumları–İbn Rüşd Örneği–.” İslam ve Yorum VII, ed. Harun Bekiroğlu, içinde 3: 251-271. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• es-Suyūṭī, Celāleddīn. Tedrību’r-Rāvī. Tah. Muḥammed Eymen eş-Şibrāviyyī. Ḳāhire: Dāru’l-Ḥadīs, 2002.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Kıyâfe.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), 25:507.
• Et-Tirmiẕī, Ebū ʿĪsā Muḥammed b. ʿĪsā. Sunen. Tah. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf. 6 c. Beyrūt: Dāru’l-Ġarbi’l-İslāmî, 1996.
• Yüce, Fatma. “Din-Ahlâk İlişkisi Bakımından İslâm Erdem Etiği Tasnif Denemesi.” İlahiyat Tetkikleri Dergisi 55 (2021): 251-275.
• Zāyid el-Hebī Zeyd el-ʿĀzemī. “Esbābu İḫtilāfi’l-Fuḳahāʾ ʿinde İbn Ruşd el-Ḥafīd ve Eseruhā’l-Fıḳhī.” Doktora Tezi, ʿAmman: el-Cāmiʿatu’l-Urduniyye, 2006.