Why Was the Share of Muʾallafa al-Qulūb in Zakāt Abolished? A Critical Analysis of the Ḥanafī Scholars’ Justifications

Yıl 2025, Cilt: 66 Sayı: 1, 211 - 243, 31.05.2025

Seyit Mehmet Uğur

https://doi.org/10.33227/auifd.1616254

Öz

The muʾallafa al-qulūb (those whose hearts are to be reconciled) are listed among the people to whom zakāt can be given in the Qur’ān, and it is known that the Prophet sometimes gave a share of the zakāt to this group. However, ʿUmar opposed the giving of zakāt to some people to whom the Prophet had given a share from this fund after her death, and other mujtahid ṣahābe, especially the caliph Abū Bakr, did not object to her opinion. This situation, has been interpreted by some jurists, including the Ḥanafīs, as meaning that the share of the muʾallafa al-qulūb in zakāt with all its varieties has ended permanently. For this reason, according to the Ḥanafīs, it is not permissible to give zakāt to this group. This article seeks to identify and critically evaluate the justifications presented by Ḥanafī jurists for their stance. It finds that Ḥanafī jurists relied on five primary arguments to substantiate their view: “The muʾallafa al-qulūb was a limited group of people who lived during the time of the Prophet”, “The effective cause (ʿilla) for granting zakāt to muʾallafa al-qulūb no longer exists”, “The adoption of the maqāsid-wasāil distinction and the emphasis on the tacit approval (maʿnan taqrīr)”, “The consensus of the Companions that the ruling is abrogated abrogated”, “Since the purpose cause (al-ʿilla al-ghāiyye) of the ruling has been eliminated, zakāt cannot be given to the muʾallafa al-qulūb.” In our opinion, this view is based on an erroneous interpretation of ʿUmar's approach, and for this reason, it is understood that the Ḥanafī jurists faced serious difficulties in explaining and justifying this view. It has been concluded that the justifications put forward for this purpose are weak in some places, inadequate in explaining and proving the view, inconsistent with some principles of the uṣūl al-fıqh, and when some justifications are taken into account, they will lead to unacceptable results.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ḥanafī School , The Muʾallafa al-Qulūb , Cause (ʿIlla) , Naskh , Naskh with Ijtihād , Maqāsıd-Wasāil , al-ʿllla al-Ghāiyye.

Müʾellefe-i Ḳulūbun Zekattaki Payı Neden Düştü? Hanefî Fakihlerin Gerekçeleri Üzerine Eleştirel Bir Tahlil

Öz

Müʾellefe-i ḳulūb Kur’an-ı Kerim’de zekat verilebilecek kesimler arasında sayılmakta ve Hz. Peygamber’in de bazen zekat mallarından bu kesime pay verdiği bilinmektedir. Resulullah’ın vefatından sonra onun bu fon kapsamında pay verdiği bazı kimselere zekat verilmesine Hz. Ömer (ö.23/644) karşı çıkmış ve onun bu görüşüne başta halife Hz. Ebu Bekr olmak üzere diğer müctehid sahabe itiraz etmemiştir. Bu durum içlerinde Hanefîlerin de bulunduğu bazı fukaha tarafından, bütün çeşitleriyle müʾellefe-i ḳulūbun zekattaki payının kalıcı olarak düştüğü şeklinde yorumlanmıştır. Bu nedenle Hanefîlere göre müʾellefe-i ḳulūba zekat vermek caiz değildir. Bu makalede Hanefî fakihlerin bu görüşü nasıl delillendirdikleri tespit edilmeye ve ileri sürdükleri gerekçeler eleştirel bir değerlendirmeye tabi tutulmaya çalışılmıştır. Hanefî fakihlerin bu görüşü izah için beş farklı gerekçeye başvurdukları tespit edilmiştir: Bunlar “müʾellefe-i ḳulūbun Resulullah döneminde yaşayan sınırlı sayıda bir topluluk olduğu,” “hükmün ʿilleti ortadan kalktığı için müʾellefe-i ḳulūba zekat verilemeyeceği,” “maḳāsıd-vesāil ayrımının benimsenmesi ve maʻnen taḳrīr vurgusu,” “hükmün mensūḫ olduğunda sahabenin icmāʿ ettiği,” ve “hükmün gāī ʿilleti ortadan kalktığı için müʾellefe-i ḳulūba zekat verilemeyeceği” şeklindedir. Bize göre kökeni itibariyle Hz. Ömer’in yaklaşımının hatalı bir yorumuna dayanan bu görüşü izah ve temellendirme noktasında, Hanefî fakihlerin ciddi zorluklarla karşı karşıya kaldıkları anlaşılmaktadır. Bu amaçla ileri sürülen gerekçelerin yer yer zayıf, hükmü izah ve ispat etmekte yetersiz, usûldeki bazı ilkelerle tutarsız ve -bazı gerekçeler dikkate alındığında- kabul edilemez neticelere yol açacak nitelikte olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Hanefî Mezhebi , Müʾellefe-i Ḳulūb , ʿİllet , Nesḫ , İctihadla Nesḫ , Maḳāsıd-Vesāil , Gāī ʿİllet.

Kaynakça

• ʿAlāʾuddīn es-Semerḳandī, Ebu Bekr Muḥammed b. Aḥmed. Mīzānu’l-Uṣūl fī Netāyici’l-ʿUḳūl. Kaṭar: Maṭābiʿu ed-Dūḥa el-Ḥadīs̠e, 1984.
• ʿAlāʾuddīn es-Semerḳandī, Ebu Bekr Muḥammed b. Aḥmed. Tuḥfetu’l-Fuḳahāʾ. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutub el-ʿİlmiyye, 1994.
• Apaydın, H. Yunus. Din ve Fıkıh Yazıları. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. “Mâturîdî’de Şer’î Hüküm Akıl İlişkisi.” Uluğ Bir Çınar: İmâm Mâturîdî: Uluslararası Sempozyum, 537-540. İstanbul, 2014.
• el-Bābertī, Kemāluddīn Muḥammed b. ʿAbdulvāḥid b. ʿAbdulḥamīd. el-ʿİnāye Şerḥu’l-Hidāye. 8 c. Būlāḳ: el-Maṭbaʿatu’l-Kubrā el-Emīriyye, 1315.
• el-Buḫārī, ʿAlāʾuddīn ʿAbdulʿazīz b. Aḥmed. Keşfu’l-Esrār ʿan Uṣūli’l-Pezdevī. 4 c. Dersaʿādet: Şirket-i Ṣaḥāfiye-i ʿOsmāniyye Maṭbaası, 1308.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebu Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. Aḥkāmu’l-Ḳurʾān. Ed. Muḥammed Ṣādiḳ el-Kamhāvī. 5 c. Beyrūt: Dāru Iḥyāʾi’t-Turās̱i’l-ʿArabī, 1992.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebu Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. Şerḥu Muḫtaṣari’t-Taḥāvī fi’l-Fıḳhi’l-Ḥanefī. 8 c. Beyrūt/Medīne: Dāru’l-Beşāʾiri’l-İslāmiyye/Dāru’s-Sirāc, 2010.
• el-Ceṣṣāṣ, Ebu Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. Uṣūlu’l-fıḳh el-Musemmā bi’l-Fuṣūl fi’l-Uṣūl. 2. Bs. 4 c. Kuveyt: Vizāretu’l-Evḳāf ve’ş-Şuʾūni’l-İslāmiyye, 1994.
• Çakıcı, Nagehan. “Hz. Peygamber Döneminde Müellefe-i Kulûb.” Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2010. ed-Debūsī, Ebū Zeyd ʿUbeydullāh b. Muḥammed b. ʿÖmer. Taḳvīmu’l-Edille fī Uṣūli’l-Fıḳh. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• Deringil, Selim. 19. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde İhtida ve İrtidad. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Divleli, Jenny Molendyk. “Zekat ve İhtida/Gayr-i Müslim Bireylerin Zekata Bakışı.” Zekat Kongresi, içinde 95-102. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2023.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İllet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 22:117-120.
• Ebū ʿUbeyd, el-Ḳāsım b. Sellām. Kitābu’l-Emvāl. 2 c. Mıṣır: Dāru’l-Hind en-Nebevī, 2007.
• Erdoğan, Mehmet. İslam Hukukunda Ahkamın Değişmesi. 4. bs. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Fazlur Rahman. İslam. 13. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Fazlur Rahman. İslam ve Çağdaşlık. 3. bs. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1998.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. 5. bs. 2 c. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 1993.
• Hanilçi Toprak, Sevda. “Zekâtın Hikmet-i Teşrîiyyesi Bakımından Müellefe-i Kulûb.” Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2019.
• el-Ḫaraşī, Ebū ʿAbdullāh. Şerḥu’l-Ḫaraşī ʿalā Muḫtaṣar-i Ḫalīl. 2. bs. 8 c. Būlāḳ: el-Maṭbaʿatu’l-Emīriyye, 1317.
• el-Ḥaṣkefī, ʿAlāʾuddīn Muḥammed b. ʿAlī. ed-Durru’l-Muḫtār Şerḥu Tenvīri’l-Ebṣār. 14 c. Riyāḍ: Dāru ʿĀlemi’l-Kutub, 2003.
• İbn ʿAbdilber, Ebū ʿÖmer Cemāluddīn Yūsuf b. ʿAbdillāh en-Nemerī. el-Kāfī fī Fıḳhi Ehli’l-Medīne. 2 c. Riyāḍ: Mektebetu’r-Riyāḍ el-Ḥadīs̠iyye, 1980.
• İbn ʿĀbidīn, Muḥammed Emīn b. ʿÖmer ed-Dımaşḳī. Reddu’l-Muḫtār ʿale’d-Durru’l-Muḫtār Şerḥu Tenvīri’l-ebṣār. 14 c. Riyāḍ: Dāru ʿĀlemi’l-Kutub, 2003.
• İbn Ḳudāme, Ebū Muḥammed Muvaffaḳuddīn ʿAbdullāh b. Aḥmed. el-Muġnī. 3. bs. 15 c. Riyāḍ: Dāru ʿĀlemi’l- Kutub, 1997.
• İbn Manẓūr, Ebū’l-Faẓl Muḥammed b. Mukerrem. Lisānu’l-ʿArab. 15 c. Beyrūt: Dāru Ṣādır, 1414.
• İbn Melek, ʿAbdullāṭīf. Şerḥu’l-Menār fī’l-Uṣūl. İstanbul: Salah Bilici Kitabevi, t.y.
• İbn Nuceym, Zeynuddīn b. İbrāhīm. el-Baḥru’r-Rāʾiḳ Şerḥu Kenzi’d-Deḳāʾiḳ. 2. bs. 8 c. Kāhire: el-Maṭbaʿatu’l-ʿİlmiyye, 1311.
• İbnu’l-Humām, Kemāleddīn Muḥammed b. ʿAbdulvāḥid b. ʿAbdulḥamīd. et-Taḥrīr fī Uṣūli’l-fıḳh. 2. bs. 3 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1983.
• İbnu’l-Humām, Kemāleddīn Muḥammed b. ʿAbdulvāḥid b. ʿAbdulḥamīd. Şerḥu Fetḥu’l-Ḳadīr. 8 c. Būlāḳ: el-Maṭbaʿatu’l-Kubrā el-Emīriyye, 1315.
• el-İtḳānī, Ḳivāmuddīn Emīr Kāṭib. Şerḥu’l-Hidāye = Ġāyetu’l-Beyān Nādiretu’z-Zamān fī Āḫiri’l-Evān. 17 c. Kāhire/Havallī: ʿİlmu’l-Iḥyāʾi’t-Turās̠ ve’l-Ḫidemāti’r-Raḳmiyye/Dāru’z-Ziyāʾ, 2023.
• el-İzmīrī, Mevlānā Meḥmed. Ḥāşiyetu Mirʾāti’l-Uṣūl. 2 c. İstanbul: Maṭbaʿa-i ʿĀmire, 1309.
• Kahraman, Abdullah. “Hz. Ömer’in Müellefe-i Kulûb’a Zekat Konusundaki Uygulaması ve Hanefî Mezhebine Etkisi.” Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, 3:135-44, 2018.
• Kallek, Cengiz. “Müellefe-i Kulûb.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), 31:473-75.
• el-Ḳaradāvī, Yūsuf. Sünneti Anlamada Yöntem. Çev. Bünyamin Erul. 3. bs. Ankara: Rey Yayıncılık, 1998.
• el-Ḳaradāvī, Yūsuf. Fıḳhu’z-Zekāt. 2. bs. 2 c. Beyrūt: Muʾessetu’r-Risāle, t.y.
• Karakuş, Abdulkadir. “İmam Mâtürîdî’nin Nesh Anlayışı.” Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2018): 83-113.
• el-Kāsānī, ʿAlāʾuddīn Ebu Bekr b. Mesʿūd. Bedāʾiʿu’s-Sanāʾiʿ fī Tertībi’ş-Şerāʾiʿ. 2. bs. 7 c. Beyrūt: Dāru’l-Kitāb el-ʿArabī, 1974.
• Kotan, Şevket. Kur’an ve Tarihselcilik. 4. bs. İstanbul: Beyan, 2020.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış.” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006): 13-50.
• el-Māturīdī, Ebū Manṣūr Muḥammed b. Muḥammed. Teʾvīlātu’l-Ḳurʾān. 18 c. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• el-Mergīnānī, Burhānuddīn Ebū’l-Ḥasen ʿAlī b. Ebī Bekr el-Ferġānī. el-Hidāye Şerḥu Bidāyeti’l-Mubtedī. 7 c. Medīne: Dāru’s-Sirāc, 2019.
• Molla Fenārī, Şemsuddīn Muḥammed b. Ḥamza. Fuṣūlu’l-Bedāyiʿ fī Uṣūli’ş-Şerāʾiʿ. 2 c. İstanbul: Şeyḫ Yaḥya Efendi Matbaası, 1289.
• Molla Ḫusrev, Muḥammed b. Feramuz. Mirʾātu’l-Uṣūl fī Şerḥi Mirḳāti’l-Vuṣūl. 2 c. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2024.
• en-Nevevī, Ebū Zekeriyyā Muḥyiddīn Yaḥyā b. Şeref. el-Mecmū ʿŞerḥu’l-Muheẕẕeb. Beyrūt: Dāru’l-Fikr, t.y.
• Okur, Kaşif Hamdi. “Mâturîdî’ye Nispet Edilen ‘İçtihadî Nesh’ Kavramına Hanefî Geleneği Perspektifinden Bir Bakış.” Uluğ Bir Çınar: İmâm Mâturîdî: Uluslararası Sempozyum, 541-46. İstanbul, 2014.
• Özdemir, İbrahim. “İmâm Mâtürîdî’de Ahkâmın Neshi Bağlamında Nass-İctihâd İlişkisi.” İmâm Mâtürîdî ve Te’vîlâtü’l-Kur’ân. İstanbul: İfav, 2019.
• Ṣadru’ş-Şerīʿa, ʿUbeydullāh b. Mesʿūd el-Maḥbūbī. et-Tavḍīḥ Şerḥu’t-Tenḳīḥ. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Erḳam b. Ebī’l-Erḳam, t.y.
• es-Seraḫsī, Ebu Bekr Şemsuleʾimme Muḥammed b. Aḥmed b. Sehl. el-Mebsūṭ. 30 c. Kāhire: Maṭbaʿatü’s-Saʿāde, 1331.
• es-Seraḫsī, Ebu Bekr Şemsuleʾimme Muḥammed b. Aḥmed b. Sehl. Uṣūlu’s-Seraḫsī. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• eş-Şeybānī, Muḥammed b. Ḥasen. el-Aṣl. 12 c. Beyrūt: Dāru İbn Ḥazm, 2012.
• eş-Şeybānī, Muḥammed b. Ḥasen. el-Cāmiʿu’ṣ-Saġīr (Leknevī’nin en-Nāfiʿu’l-Kebīr şerhiyle birlikte). Pakistan: İdāretu’l-Ḳurʾān, 1990.
• eṭ-Ṭaberī, Ebū Cāʿfer Muḥammed b. Cerīr. Tefsīru’t-Ṭaberī: Cāmiʿu’l-Beyān ʿan Teʾvīli Āyi’l-Ḳurʾān. Ed. ʿAbdullāh b. ʿAbdurraḥmān et-Turkī ve ʿAbdusselām Ḥasan Yemāme. 26 c. Kāhire: Dāru Hacer, 2001.
• et-Teftāzānī, Saʿduddīn Mesʿūd b. ʿÖmer. et-Telvīḥ ilā Keşfi Ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. 2 c. Beyrūt: Dāru’l-Erḳam b. Ebī’l-Erḳam, t.y.
• et-Tehānevī, Muḥammed b. ʿAlī. Mevṣūʿatu Keşşāfi Iṣṭılāḥāti’l-Funūn ve’l-ʿUlūm. Ed. Rafīḳ el-ʿAcem. 2 c. Beyrūt: Mektebetu Lubnān, 1996.
• Uğur, Seyit Mehmet. Nassın Lafzına Aykırı Makâsıdî Yorumun İmkânı: Hanefî Usûlü Örneği. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Yavuz, Yunus Vehbi. İslam’da Zekat Müessesesi. Bursa: Feyiz Yayınları, 2008.
• Yılmaz, Fetullah. “İslam Hukukunda Vesail-Makasıd İlişkisi.” Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Yılmaz, İbrahim. “İslam Hukukunda Kamu Otoritesinin Mubahı Sınırlandırma Yetkisi Bağlamında Hz. Ömer’in Müellefe-i Kulûb ile İlgili Uygulaması.” Uluslararası Hz. Ömer Sempozyumu, 3:11-62. Sivas, 2018.
• ez-Zeyleʿī, Faḥreddīn ʿOs̠mān b. ʿAlī. Tebyīnu’l-Ḥaḳāʾiḳ Şerḥu Kenzi’d-Deḳāʾiḳ. 6 c. Būlāḳ: el-Maṭbaʿatu’l-Kubrā el-Emīriyye, 1313.