XIX. Yüzyılda Osmanlı Toplumunda Yezidî Aşiretler

Yıl 2023, Cilt: 23 Sayı: 1, 189 - 208, 28.03.2023

Mehmet Nuri Şanda

https://doi.org/10.18037/ausbd.1272586

Öz

Yezidîler, Anadolu, İran, Rusya ve Ortadoğu’nun farklı coğrafyalarında kendi varlıklarını yüzyıllar boyu devam ettirmişlerdir. Bu araştırmada XIX. Yüzyılda Osmanlı toplumunda Yezidî aşiretler, bu aşiretlerin inançları, yaşadıkları yerler, çıkardıkları ayaklanmalar, Rusya topraklarındaki Yezidîlerin Osmanlı sınırlarını ihlalleri, Osmanlı’nın Yezidîleri İslamlaştırma politikası gibi konular üzerinde durulacaktır. Çalışmada, nitel araştırma yöntemlerinden tarihsel araştırma yöntemi, örnekleme yöntemi ve doküman-içerik analizi tekniği kullanılmıştır. Nitel araştırma yönteminde, araştırılan konu hakkında tespit edilen problemlere güvenilir ve somut çözümler sunmak için titiz bir şekilde belgelerin toplanması, dikkatli bir şekilde çözümlenmesi ve yorumlanarak analiz edilmesi gerekmektedir. Bu doğrultuda XIX. Yüzyılı kapsayan Osmanlı arşiv belgeleri, şer‘iyye sicilleri ve araştırma-inceleme eserlerdeki Yezidî aşiretler, bu aşiretlerin nüfusları, yaşadıkları yerler, devlet ve çevre aşiretlerle olan ilişkilerle ilgili bölümler tespit edilmiş, bu bölümler dikkatli bir şekilde çözümlendikten sonra analiz edilerek bilim dünyasının hizmetine sunulmuştur. Literatürde Yezidîler hakkında bazı araştırmaların yapılmış olduğu görülse de bu araştırmalarda aşiretlerle ilgili önemli bazı Osmanlı arşiv belgelerinin kullanılmadığı tespit edilmiştir. Tarafımızca tespit edilen ve transkripsiyonu yapılarak değerlendirilen bu arşiv belgelerinin alana katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Toplum, Yezidî, Aşiret, Tashih-i İhtidâ

Kaynakça

• Abca, Y. (2006). Yezidilik ve Osmanlı yönetiminde Yezidiler, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Eskişehir.
• Ahmet Teymûr Paşa. (2008). Arap kaynaklarına göre Yezidiler ve Yezidiliğin doğuşu, (E. Tanrıverdi, Çev.). İstanbul: Ataç Yayınları.
• Aktaş, H. (2016). XIX. yüzyıldan XX. yüzyıl başlarına kadar Osmanlı devletinde Yezidî toplumu (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Aslan, S. (2015). Tijana Krstić, Osmanlı dünyasında İhtida anlatıları. 15. - 17. yüzyıllar, (A. T. Şen, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Beysanoğlu, Ş. (1988). İnançları, gelenek ve görenekleri ile Yezidiler. Ankara: Neyir Matbaası.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 115/294, H. 20 Rebiül-âhir 1118, M. 01 Ağustos 1706.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 115/682, H. 20 Şa‘bân 1118, M. 27 Kasım 1706.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/885, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/886, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/887, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/888, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/889, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/890, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/891, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/892, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/893, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 119/894, H. 10 Cemaziye’l-ahir 1124, M. 15 Temmuz 1712.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 120/199, H. 29 Şevvâl 1125, M. 18 Kasım 1713.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 120/200, H. 29 Şevvâl 1125, M. 18 Kasım 1713.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 134/1290, H. 10 Şa‘bân 1140, M. 22 Mart 1728.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 134/1291, H. 10 Şa‘bân 1140, M. 22 Mart 1728.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 134/1292, H. 10 Şa‘bân 1140, M. 22 Mart 1728.
• BOA., A.{DVNSMHM.d. 134/1293, H. 10 Şa‘bân 1140, M. 22 Mart 1728.
• BOA., A.}MKT.MHM. 200/55, H. 08 Cemaziye’l-evvel 1277, M. 19 Şubat 1861.
• BOA., A.}MKT.MHM. 351/6, H. 27 Şevvâl 1282, M. 15 Mart 1866.
• BOA., A.}MKT.MHM. 353/66, H. 28 Zi’l-ka‘de 1282, M. 14 Nisan 1866.
• BOA., A.}MKT.MHM. 495/21, H. 29 Safer 1305, M. 16 Kasım 1887.
• BOA., A.}MKT.MHM. 499/2, H. 13 Cemaziye’l-evvel 1306, M. 03 Aralık 1892.
• BOA., BEO. 136/10157, H. 19 Cemaziye’l-ahir 1310, M. 08 Ocak 1893.
• BOA., BEO. 158/11833, H. 04 Şa‘bân 1310, M. 21 Şubat 1893.
• BOA., BEO. 189/14143, H. 10 Şevvâl 1310, M. 27 Nisan 1893.
• BOA., BEO. 215/16106, H. 21 Zi’l-ka‘de 1310, M. 06 Haziran 1893.
• BOA., BEO. 228/17065, H. 15 Zi’l-hicce 1310, M. 30 Haziran 1893.
• BOA., BEO. 2909/218157, H. 26 Receb 1324, M. 15 Eylül 1906.
• BOA., BEO. 302/22610, H. 19 Rebiül-âhir 1311, M. 30 Eylül 1893.
• BOA., BEO. 312/23350, H. 05 Cemaziye’l-evvel 1311, M. 14 Kasım 1893.
• BOA., BEO. 3476/260692, H. 27 Zi’l-hicce 1326, M. 20 Ocak 1909.
• BOA., BEO. 391/29315, H. 20 Şevvâl 1311, M. 26 Nisan 1894.
• BOA., BEO. 461/34563, H. 20 Safer 1312, M. 23 Ağustos 1894.
• BOA., BEO. 86/6418, H. 15 Rebiül-evvel 1310, M. 07 Ekim 1892.
• BOA., C.ZB. 14/674, H. 20 Cemaziye’l-ahir 1121, M. 29 Aralık 1893.
• BOA., DH.MKT. 110/11, H. 29 Muharrem 1311, M. 12 Ağustos 1893.
• BOA., DH.MKT. 1373/37, H. 21 Muharrem 1304, M. 20 Ekim 1886.
• BOA., DH.MKT. 152/6, H. 07 Rebiül-âhir 1311, M. 18 Ekim 1893.
• BOA., DH.MKT. 1902/42, H. 14 Cemaziye’l-evvel 1309, M. 16 Aralık 1891.
• BOA., DH.MKT. 2072/67, H. 21 Cemaziye’l-ahir 1313, M. 09 Aralık 1895.
• BOA., DH.MKT. 2085/102, H. 29 Cemaziye’l-ahir 1315, M. 25 Kasım 1897.
• BOA., DH.MKT. 2229/70, H. 26 Rebiül-evvel 1317, M. 04 Ağustos 1899.
• BOA., DH.MKT. 2670/55, H. 04 Zi’l-ka‘de 1326, M. 28 Kasım 1908.
• BOA., DH.MKT. 273/25, H. 17 Safer 1312, M. 20 Ağustos 1894.
• BOA., DH.MKT. 2843/39, H. 25 Cemaziye’l-evvel 1327, M. 14 Haziran 1909.
• BOA., DH.MKT. 457/16, H. 15 Zi’l-hicce 1319, M. 25 Mart 1902.
• BOA., DH.MKT. 990/4, H. 17 Cemaziye’l-evvel 1323, M. 20 Temmuz 1905.
• BOA., DH.ŞFR. 130/121, R. 03 Temmuz 1302, M. 15 Temmuz 1886.
• BOA., DH.ŞFR. 161/112, R. 29 Eylül 1309, M. 11 Ekim 1893.
• BOA., DH.ŞFR. 340/41, R. 15 Şubat 1320, M. 28 Şubat 1905.
• BOA., DH.ŞFR. 366/179, R. 29 Haziran 1322, M. 12 Temmuz 1906.
• BOA., DH.TMIK.M. 11/14, H. 17 Safer 1314, M. 28 Temmuz 1896.
• BOA., DH.TMIK.M. 126/49, H. 29 Rebiül-evvel 1320, M. 24 Haziran 1902.
• BOA., DH.TMIK.M. 194/9, H. 11 Muharrem 1323, M. 18 Mart 1905.
• BOA., DH.TMIK.M. 202/53, H. 26 Cemaziye’l-evvel 1323, M. 29 Temmuz 1905.
• BOA., DH.TMIK.M. 249/33, H. 02 Cemaziye’l-ahir 1325, M. 13 Temmuz 1907.
• BOA., DH.TMIK.M. 44/43, H. 09 Receb 1315, M. 04 Aralık 1897.
• BOA., DH.TMIK.M. 68/49, H. 04 Zi’l-hicce 1316, M. 15 Nisan 1899.
• BOA., HAT. 107/4270, H. 29 Zi’l-hicce 1222, M. 27 Şubat 1808.
• BOA., HAT. 240/13441, H. 29 Zi’l-hicce 1210, M. 05 Temmuz 1796.
• BOA., HAT. 27/1294, H. 10 Receb 1201, M. 23 Eylül 1787.
• BOA., HAT. 41/2088, H. 29 Zi’l-hicce 1216, M. 02 Mayıs 1802.
• BOA., HAT. 766/36113, H. 15 Şevvâl 1238, M. 25 Haziran 1823.
• BOA., HAT. 83/3430, H. 09 Şevvâl 1209, M. 29 Nisan 1795.
• BOA., HAT. 83/3430, H. 29 Zi’l-hicce 1209, M. 17 Temmuz 1795.
• BOA., HH.İ. 78/63, H. 29 Safer 1308, M. 14 Ekim 1890.
• BOA., HR.SFR. 1.73/50, (Tarihsiz).
• BOA., HR.TH. 47/50, M. 01 Ağustos 1883.
• BOA., İ.DH. 1248/97775, H. 09 Rebiül-evvel 1309, M. 13 Ekim 1891.
• BOA., İ.HUS. 15/64, H. 13 Safer 1311, M. 26 Ağustos 1893.
• BOA., İ.HUS. 6/15, H. 06 Cemaziye’l-evvel 1310, M. 26 Kasım 1892.
• BOA., İ.HUS. 19/62, H. 22 Cemaziye’l-ahir 1311, M. 31 Aralık 1893.
• BOA., İ.MVL. 286/11312, H. 03 Muharrem 1270, M. 25 Ekim 1853.
• BOA., İE.DH. 17/1569, H. 29 Zi’l-hicce 1117, M. 23 Mayıs 1705.
• BOA., MF. MKT. 168/44, H. 26 Şevvâl 1310, M. 13 Mayıs 1893.
• BOA., MV. 26/2, H. 23 Safer 1305, M. 10 Kasım 1887.
• BOA., MV. 71/10, H. 02 Safer 1310, M. 26 Ağustos 1892.
• BOA., MV. 79/3, H. 01 Şa‘bân 1311, M. 15 Temmuz 1893.
• BOA., MVL. 1052/86, H. 18 Zi’l-ka‘de 1283, M. 24 Mart 1867.
• BOA., MVL. 229/41, H. 20 Zi’l-hicce 1265, M. 06 Kasım 1849.
• BOA., MVL. 315/3, H. 27 Muharrem 1274, M. 17 Eylül 1857.
• BOA., MVL. 39/55, H. 18 Şevvâl 1264, M. 18 Eylül 1848.
• BOA., Y. MTV. 68/90, H. 19 Rebiül-evvel 1310, M. 11 Ekim 1892.
• BOA., Y.A..HUS. 290/7, H. 02 Şa‘bân 1311, M. 08 Şubat 1894.
• BOA., Y.A.HUS. 267/24, H. 07 Cemaziye’l-evvel 1310, M. 27 Kasım 1892.
• BOA., Y.A.HUS. 277/123, H. 27 Zi’l-hicce 1310, M. 12 Temmuz 1893.
• BOA., Y.A.HUS. 277/16, H. 17 Zi’l-hicce 1310, M. 02 Temmuz 1893.
• BOA., Y.A.HUS. 324/1, H. 14 Şevvâl 1312, M. 10 Nisan 1895.
• BOA., Y.EE. 139/13, H. 21 Şa‘bân 1309, M. 21 Mart 1892.
• BOA., Y.EE. 139/70, H. 21 Cemaziye’l-ahir 1311, M. 30 Aralık 1893.
• BOA., Y.MTV. 23/13, H. 03 Zi’l-hicce 1303, M. 02 Eylül 1886.
• BOA., Y.MTV. 68/90, H. 19 Rebiül-evvel 1310, M. 11 Ekim 1892.
• BOA., Y.MTV. 79/101, H. 18 Zi’l-hicce 1310, M. 03 Temmuz 1893.
• BOA., Y.PRK.BŞK. 34/82, H. 18 Receb 1311, M. 25 Ocak 1894.
• BOA., Y.PRK.BŞK. 34/83, H. 18 Receb 1311, M. 25 Ocak 1894.
• Cebe R. ve Soydan E. (2010). Batman Yezidileri ve Yezidi sözlü kültürü. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 1(1). 1143-1152. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/313637.
• Cide, Ö. (2007). 205/2 numaralı Şanlıurfa şer‘iyye sicilinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (Hicrî 1272-1282/Miladi 1856-1865). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Deringil, S. (2014). İktidarın sembolleri ve ideolojileri – II. Abdülhamid dönemi (1876-1909). (G. Ç. Güven, Çev.). İstanbul: Doğan Kitap.
• Fığlalı, E. R. (1984). Yezidilik. Türk Ansiklopedisi: Cilt 33, (s.441-443) içinde. Ankara: M.E.B Yayınları.
• Gölbaşı, E. (2009). “Heretik“ aşiretler ve II. Abdülhamid rejimi: Zorunlu askerlik meselesi ve ihtida siyaseti odağında Yezidiler ve Osmanlı idaresi, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 2(9). 87-156. Erişim adresi:https://www.bkmkitap.com/tarih-ve-toplum-yeni-yaklasimlar-sayi-9?ysclid=lfl2at1hdf48500416
• Guest, J. (2001). Yeziler’in tarihi. (İ. Bingöl, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Kaplan, Y. (2011). Günümüz Yezidiliği. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Van.
• Karal, E. Z. (1995). Osmanlı imparatorluğunda ilk nüfus sayımı 1831. Ankara: Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• Korkmaz, S. (2006). 205/1 numaralı Şanlıurfa şer‘iyye sicilinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi (H.1269-H.1272/M.1852 -M.1855). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Köse, A. (2000). İhtidâ. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 21, (s. 554-558) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Lescot, R. (2009). Yezidiler - Din tarih ve toplumsal hayat Cebel, Sincar ve Suriye Yezidileri, (A. Meral, Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.
• Marufoğlu, S. (1998). Osmanlı döneminde Kuzey Irak (1831-1914). İstanbul: Eren Yayınları.
• Menzel, T. (1997). Yezidiler. İslam Ansiklopedisi: Cilt 13, (s.415-416) içinde. Ankara: M.E.B. Yayınları.
• Okçu, D. (1993). İslam’dan ayrılan cereyanlar Yezidîlik ve Yezidîler. Van: Yerel Baskı
• Pitcher, D. E. (2001). Osmanlı İmparatorluğu’nun tarihsel coğrafyası. (B. Tırnakçı, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Taşğın, A. (2013). Yezîdiyye. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi: Cilt 43, (s.525-527) içinde. İstanbul: TDV Yayınları.
• Turan, A. (1989). Yezidiliğin aslı, kurucusu ve tarihçesi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 3(3), 42-82. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/omuifd/issue/20312/215679
• Türkay, C. (2012). Başbakanlık arşiv belgelerine göre Osmanlı İmparatorluğu’nda oymak, aşiret ve cemaatlar. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Uğuz, S. (2019). İhtida/Tashih-i itikad ve takiye tartışmaları altında Osmanlı’nın son döneminde Nusayrîler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(2), 777-802. doi: https://doi.org/10.33437/ksusbd.582846
• Yalçınkaya, M. (2015). Musul meselesi bağlamında Osmanlı devletinin son dönemlerinde Yezidîler. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Yılmaz, D. (2009). Güneş’e secde eden halk Yezidiler. İstanbul: Asi Kitap.