East Turkestan in Turkish Foreign Policy (1930-1939)

Yıl 2020, , 395 - 408, 15.09.2020

Melih Duman

https://doi.org/10.33692/avrasyad.684934

Öz

The “East Turkestan” issue has become a major depression which has not been solved in 21st century and has led to severe human rights violations. Appearing as a struggle area between Russia and China within historical process, the “East Turkestan” issue has turned into a problem which People's Republic of China has gotten isolated from the world and dominated depending on increasing effectiveness of People's Republic of China in world politics in the last century. Having no geographical border with the East Turkestan, Turkey has had a crucial position for the East Turkestan since Ottoman Empire due to its historical and cultural bonds. Within this framework, the study evaluates East Turkestan in terms of Turkish Foreign Policy in a period which is regarded very early for Republic of Turkey’s concerning East Turkestan. The “East Turkestan” issue that Republic of Turkey had to address between 1930 - 1939 based on political, international and conjunctural criteria is examined in accordance with Turkish Foreign Policy in this regard. The study endeavors to reveal how and with which justifications Republic of Turkey approached the “East Turkestan” issue in a period when its relationships with Union of Soviet Socialist Republics (USSR) were strong and essential.

Anahtar Kelimeler

East Turkestan, Turkestan, Turkey, USSR, China

TÜRKİYE'NİN DOĞU TÜRKİSTAN'A YÖNELİK DIŞ POLİTİKASINA ETKİ EDEN FAKTÖRLER (1939'A KADAR)

Öz

Doğu Türkistan sorunu, XXI. yüzyılda çözüm sağlanamayan, ciddi insan hakları ihlallerinin yaşandığı büyük bir bunalım haline dönüşmüştür. Tarihsel süreç içerisinde Rusya ve Çin arasında bir mücadele alanı olarak ortaya çıkan Doğu Türkistan sorunu, içinde bulunduğumuz son yüzyılda Çin’in dünya siyasetindeki etkinliğini arttırmasına bağlı olarak Çin’in dünyadan soyutladığı ve tahakkümü altına aldığı bir mesele haline gelmiştir. Coğrafi olarak Doğu Türkistan’la sınırları olmayan Türkiye, Osmanlı Devleti’nden itibaren sahip olduğu tarihsel ve kültürel bağları sebebiyle Doğu Türkistan için oldukça önemli bir konumda olmuştur. Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra ise Türkiye’nin yaşadığı iç ve dış politik gelişmeler Doğu Türkistan’la ilgilenilmesine engel olmuştur. Üstelik Doğu Türkistan’ın Türkiye’nin coğrafi olarak oldukça uzağında yer alması, Doğu Türkistan politikasının gelişmemesinde başka bir engel olmuştur. Bu çerçevede çalışma, Doğu Türkistan konusunda Türkiye için oldukça erken sayılacak bir dönemde Türk dış politikası açısından Doğu Türkistan’ı, belgesel kaynak tarama metoduyla elde edilen arşiv belgeleri ve diğer kaynaklar doğrultusunda, değerlendirmektedir. Türkiye’nin 1930 - 1939 yılları arasında siyasi, uluslararası ve konjonktürel ölçütler içerisinde bakmak durumunda kaldığı Doğu Türkistan meselesi, bu eksende Türkiye’nin dış politikası doğrultusunda ele alınmakta ve değerlendirilmektedir. Çalışma, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği (SSCB) ile ilişkilerinin kuvvetli ve hayati olduğu bir dönemde Türkiye’nin Doğu Türkistan meselesine nasıl ve hangi gerekçelerle yaklaştığını, ortaya koymaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, Türkistan, Türkiye, SSCB, Çin

Kaynakça

• Akşin, Sina (1999), “Atatürk’ün Dış Siyaset Modeli”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, ss. 275-279. Alacakaptan, Aydın Güngör (1999), “Türk-Sovyet İlişkileri (1921-1945)”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ss.281-291. Alpargu, Mehmet (2008), “Osmanlı Devleti’nin Türkistan Politikası”, Türk Dış Politikası -Osmanlı Dönemi- 1 (Ed. Mustafa Bıyıklı), İstanbul: Gökkube, ss. 33-52. Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, 14. Baskı, Alkım Yayınevi. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü (2005), Belgelerle Osmanlı-Türkistan İlişkileri (XVI-XX. Yüzyıllar), Ankara: Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayını. Bayur, Yusuf Hikmet (1995), Türkiye Devletinin Dış Siyasası, II. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Bıyıklı, Mustafa (2008), “Kemal Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin Ortadoğu’ya Yönelik Siyasi ve Askeri Yaklaşımları ve Politikaları (1917-1938)”, Türk Dış Politikası -Cumhuriyet Dönemi- 2 (Ed. Mustafa Bıyıklı), İstanbul: Gökkube, ss. 315-349. Emet, Erkin (2018), 21. Yüzyıl Uygur Dramı: Göç. Gömeç, Saadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Ankara: Akçağ Yayınları. Gönlübol, Mehmet ve Cem Sar (1997), Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1938), Tıpkı Basım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi. Gürün, Kâmuran (1983), Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939 dan günümüze), Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları. Gürün, Kâmuran (2010), Türk - Sovyet İlişkileri (1920-1953), 2. Baskı (Tıpkı Basım), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Kurban, İklil (1992), Şarki Türkistan Cumhuriyeti (1944-1949), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurban, İklil (1995), Doğu Türkistan İçin Savaş, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. Kuropatkin, A. N. (2016), Asya’nın Kalbi Doğu Türkistan (Hzrl. Feyzullah Uygur), İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık. Sarınay, Yusuf (2005), Türk Milliyetçiliğinin Tarihî Gelişimi ve Türk Ocakları 1921-1931, 3. Baskı, Ötüken Neşriyat. Soysal, İsmail (1999), “İki Dünya Savaşı Arasında Avrupa’da Kuvvet Dengeleri ve Barışçı Türkiye”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, ss. 293-295. Sönmezoğlu, Faruk (1994), “II. Dünya Savaşı Döneminde Türkiye’nin Dış Politikası: Tarafsızlıktan NATO’ya”, Türk Dış Politikasının Analizi, (Drl., Faruk Sönmezoğlu), İstanbul: Der Yayınları, ss. 79-87. Üstel, Füsun (2010), İmparatorluk’tan Ulus-Devlete Türk Milliyetçiliği: Türk Ocakları (1912-1931), 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları. _________, (2006), Yaş Türkistan’dan Seçilmiş Makaleler (Hzrl., Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı), İstanbul. Arşiv Kaynakları Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (CA), _________, 30-10-0-0 / 84 – 553 -1 6. _________, 30-10-0-0 / 248 - 679 – 1. _________, 30-10-0-0 / 257 - 728 – 10. _________,30-10-0-0 / 258 - 735 – 5. _________, 30-10-0-0/ 258 – 735 - 7. _________, 30-18-1-2 / 48 - 66 – 11. _________, 30-18-1-2 / 50 - 87 – 6. _________, 490-1-0-0 / 607 – 102 - 10. _________, 490-1-0-0 / 609 – 111 – 17. _________, 490-1-0-0 / 580 - 208 - 2.