“İletişimsel İstinsah Faaliyeti” ve “Müstensih Performansı”: Nâyî Mustafa Kevserî Efendi Özelinde

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 35, 694 - 710, 20.06.2023

Zeynep Usta

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1257948

Öz

Demetrius Cantemir (1673-1723) tarafından 18. yüzyıl başlarında yazımı tamamlanan Kitabu‘ilmi’l-mûsıki ‘alâ vechi’l-hurûfât (Kantemiroğlu Edvârı), Osmanlı/Türk Musikisi’yle (O/TM) ilgili nazari bilgiler ihtiva etmekle birlikte, dönemin saz musikisi repertuarından büyük bir kısmını, Cantemir'in kendi icadı olan nota yazısıyla kaleme aldığı bir kaynaktır. Edvâr’ın içerdiği nota koleksiyonunun büyük bir kısmının istinsah edildiği iki kaynağa ulaşılabilmiştir: Edvâr Tahran ve Kevserî Mecmû‘ası. Her ikisi de 18. yüzyılın ilk yarısı içinde kaleme alınmış olan bu el yazmaları, çok sayıda O/TM eserinin notaya aktarımı bağlamında, Osmanlı istinsah geleneğinin bilinen en eski örneklerindendir. Çalışmada, bu kaynaklardan Kevserî Mecmû‘ası’na istinsah edilen nota metinlerinde mevcut birtakım çeşitlenmeleri, Mecmû‘a’nın yazarı Nâyî Mustafa Kevserî Efendi’nin “performansı”yla ilişkilendiren ve Kevserî’nin “iletişimsel bir istinsah faaliyeti” içinde olduğunu öne süren “kuramsal çerçeve” ana hatlarıyla sunulacaktır. Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Öncelikle O/TM’ye dair, 17. yüzyıl ve 18. yüzyılın ilk yarısından günümüze ulaşabilmiş nota koleksiyonları ve Kevserî Mecmû‘ası hakkında kısaca bilgi verilecektir. Daha sonra, Kevserî Mecmû‘ası’nda mevcut müstensih kaynaklı çeşitlenmelerin değerlendirilmesine yönelik halkbilimsel bir yaklaşım tanıtılacak ve gelenekte yetkinliği olan bir müstensihin “iletişimsel istinsah faaliyeti”nin mahiyeti hakkında oluşturulan “kuramsal çerçeve” hakkında bilgi verilecektir. Çerçevenin oluşturulmasında, 20. yüzyıl sonlarında ortaya konulan ve Performans Teorisi’nin yazılı aktarımlar üzerinde uygulamasının bir örneğini teşkil eden müstensih performansı yaklaşımı temel alınmıştır. Son olarak, Kevserî’nin müstensihlik performansını motive eden faktörler üzerinde durulacak, performans gösterdiği bağlamın, iletişimde bulunduğu hedef kitlenin ve performansının mahiyeti konuları kısaca ele alınacaktır. Çalışma, sözlülüğün/işitselliğin ağırlıklı olduğu geleneksel kültür bağlamlarında gerçekleşen istinsah faaliyetlerine odaklı Türk Halkbilimi araştırmalarına yeni bir bakış açısı sunmaktadır. Bu yaklaşım, geleneğe aşina bir müstensihin, sözlü/işitsel ve yazılı bağlamlar arasında kalan düşünme biçimlerinin ve istinsah ettiği metnin arka planındaki durumun anlaşılmasına imkân sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kevseri Mecmuası, Kantemiroğlu Edvarı, Performans Teorisi, Müstensih Performansı, müstensih, istinsah, Türk Müziği

Communıcatıve Scrıbal Actıvıty” and “Scrıbal Performance”: In The Person of Nâyî Mustafa Kevserî Efendi

Öz

Kitâbu ‘İlmi’l-Mûsıkî ‘alâ Vechi’l-Hurûfât (Cantemir’s Edvâr) is an Ottoman music source, which was written by Demetrius Cantemir (1673-1723) in the early 18th century, and contains theoretical informations about Ottoman/Turkish Music (O/TM) along with a large part of the instrumental music repertoire -written by a notational system of Cantemir’s invention- of the period. Only two sources have been accessible so far, where the majority of Edvâr’s collection were copied: the Edvâr Tahran and the Kevserî Mecmû‘ası. These two manuscripts, both written in the first half of the 18th century - in the context of copying many musical works’ notations - are the oldest known examples of the Ottoman copying tradition. The article will present briefly the theoretical framework, which relates some variations identified in the notational texts copied to one of the mentioned manuscripts, the Kevserî Mecmû‘ası, to the “performance” of Nâyî Mustafa Kevserî Efendi, the author of the Mecmû‘a, in general, and suggests that Kevserî was in a “communicative copying activity”. The article is organised in three parts. Firstly, it will present a brief information about the collections of notations that have survived from the 17th century and the first half of the 18th century and the Kevserî Mecmû‘ası. Afterwards, it will introduce a folkloric approach for the evaluation of the existing scribal variations in the Kevserî Mecmû‘ası, and inform about the “theoretical framework”, which is established for the nature of the “communicative copying activity” of a scribe, who has a competence in the tradition. Finally, it will briefly emphasize the factors motivating Kevserî’s performance, the context in which he performs, his target audience and the nature of his performance. The article offers a new perspective to Turkish Folklore studies, focused on the scribal activities that take place in the traditional cultural contexts, where orality/aurality predominates. This approach will enable us to understand the thinking styles of a scribe, having a competence in the tradition, between oral/aural and textual contexts and the situation in the background of the texts he copied.

Anahtar Kelimeler

Mecmuası, Kantemiroğlu, Performance Theory, Scribal Performance, copying

Kaynakça

• Ali Ufkî [Albertus Bobovius]. [İsimsiz Defter]. Bibliothèque Nationale de France. MS Turc. No. 292.
• Ali Ufkî [Albertus Bobovius]. Hazâ Mecmû‘a-i Sâz u Söz. British Library. MS Sloane. No. 3114.
• Assmann, Jan. 2006. Religion and Cultural Memory: Ten Studies. Çev. Rodney Livingstone. Stanford, California: Stanford University Press.
• Bauman, Richard. 1975. “Verbal Art as Performance”. American Anthropologist, New Series, 77(2): 290-311. https://www.jstor.org/stable/674535 (Erişim Tarihi: 06. 06. 2022).
• Bauman, Richard. 1977. Verbal Art as Performance. Rowley, Massachusetts: Newbury House Publishers.
• Bauman, Richard. 1992. Folklore, Cultural Performances, and Popular Entertainments: A Communications-centered Handbook. Ed. Richard Bauman. New York: Oxford University Press.
• Bauman, Richard. 2004. A World of Others’ Words: Cross-Cultural Perspectives on Intertextuality. Malden, Massachusetts: Blackwell Publishing.
• Bauman, Richard. 2012. “Performance”. ss. 94-118 içinde, A Companion to Folklore. Ed. Regina F. Bendix ve Galit Hasan-Rokem. Malden, Massachusetts: Wiley-Blackwell (doi: 10.1002/9781118379936.ch5).
• Behar, Cem. 2006. Aşk Olmayınca Meşk Olmaz: Geleneksel Osmanlı/Türk Müziğinde Öğretim ve İntikal. 3. bs. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, Cem. 2010. Şeyhülislâm’ın Müziği: 18. Yüzyılda Osmanlı/Türk Musıkisi ve Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin Atrabü’l-Âsâr’ı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, Cem. 2015. Osmanlı/Türk Musıkisinin Kısa Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, Cem. 2017. Kan Dolaşımı, Ameliyat ve Musıkî Makamları / Kantemiroğlu (1673-1723) ve Edvâr’ının Sıra Dışı Müzikal Serüveni. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Behar, Cem. 2020. Orada Bir Musıki Var Uzakta...XVI. Yüzyıl İstanbulu’nda Osmanlı/Türk Musıki Geleneğinin Oluşumu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bial, Henry. 2007. The Performance Studies Reader. Ed. Henry Bial. 2. bs. London: Routledge.
• Cantemir Dimitrie [Kantemiroğlu]. Kitâbu ‘İlmi’l-Mûsıkî ‘alâ Vechi’l-Hurûfât. İstanbul Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi. Yazmalar. No. 100.
• Doane, Alger Nicolaus. 1991. “Oral Texts, Intertexts, and Intratexts: Editing Old English”. ss. 75-113 içinde, Influence and Intertextuality in Literary History. Ed. Jay Clayton ve Eric Rothstein. Madison, Wisconsin: The University of Wisconsin Press.
• Doane, Alger Nicolaus. 1994a. “The Ethnography of Scribal Writing and Anglo-Saxon Poetry: Scribe as Performer”. Oral Tradition, 9: 420-39.
• Doane, Alger Nicolaus. 1994b. “Editing Old English Oral/Written Texts: Problems of Method (With an Illustrative Edition of Charm 4, [Wið færstice])”. ss. 125-45 içinde, The Editing of Old English: Papers from the 1990 Manchester Conference. Ed. D. G. Scragg ve Paul E. Szarmach. Cambridge: D. S. Brewer.
• Doane, AlgerNicolaus. 1998. “Spacing, Placing and Effacing: Scribal Textuality and Exeter Riddle 30 a/b”. ss. 45-66 içinde, New Approaches to Editing Old English Verse. Ed. Sarah Larratt Keefer ve Katherine O’Brien O’Keeffe. Cambridge: D. S. Brewer.
• Doane, Alger Nicolaus. 2003. “’Beowulf’ and Scribal Performance”.ss. 62-75 içinde, Unlocking the Wordhord: Anglo-Saxon Studies in Memory of Edward B. Irving, Jr.. Ed. Mark C. Amodio ve Katherine O’Brien O’Keeffe. Toronto: University of Toronto Press.
• [Edvâr Tahran: Nota koleksiyonu]. Kitâbhâne-i Millî-i Îrân. Nüsha-i Hattî. No. 5-12804.
• Ekinci, Mehmet Uğur. 2011. “Saklı Kalmış Nadide Bir Mûsiki Yazması: Kevserî Mecmûası”. ss. 521-6 içinde, Ahmet Yesevi Üniversitesi, IV. Uluslararası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı.
• Ekinci, Mehmet Uğur. 2012. “The Kevserî Mecmûası Unveiled: Exploring an Eighteenth-Century Collection of Ottoman Music”. Journal of the Royal Asiatic Society, 22(2): 199-225......................................................................................... http://journals.cambridge.org/abstract_S1356186312000259 (Erişim Tarihi: 18. 01. 2021).
• Ekinci, Mehmet Uğur. 2015. “Kantemiroğlu Notalarının Bilinmeyen Bir Nüshası”. Musikişinas, 13: 75-125.
• Ekinci, Mehmet Uğur. 2016. Kevserî Mecmuası: 18. Yüzyıl Saz Müziği Külliyatı. İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Feldman, Walter. 1996. Music of the Ottoman Court: Makam, Composition and the Early Ottoman Instrumental Repertoire. Berlin: Verlag für Wissenschaft und Bildung.
• Frog, Mr. 2022. “Metrical Transcription as Scribal Performance: Reading Spaces in Eddic Poems and the Merseburg Charms”. NORDMETRIK News, 5: 2-12. https://helda.helsinki.fi/handle/10138/347160 (Erişim Tarihi: 23. 01. 2023).
• Harris, Joseph ve Reichl, Karl. 2012. “Performance and Performers”. ss. 141-202 içinde, Medieval Oral Literature. Ed. Karl Reichl. Berlin: De Gruyter.
• Hızır Ağa. Tefhimü’l Makâmât fî Tevlîdi’n-Nagâmât. Topkapı Sarayı, Hazine. No. 1793.
• Kapchan, Deborah A. 2003. “Performance”. ss. 121-45 içinde, Eight Words for the Study of Expressive Culture. Ed. Burt Feintuch. Illinois: University of Illinois Press.
• Keith, Chris. 2011. “A Performance of theText: The Adulturess’s Entrance into John’s Gospel”. ss. 49-69 içinde, The Fourth Gospel in First-Century Media Culture. Ed. Anthony Le Donne ve Tom Thatcher. London: T. & T. Clark.
• Mustafa Kevserî. Kitâb-ı Mûsîkâr [Kevserî Mecmuası]. Milli Kütüphane, No: Mf 1994 A 4941 (Mikrofilm).
• Noyes, Dorothy. 2009. “Tradition: Three Traditions”. Journal of Folklore Research, 46(3): 233-68 (doi: 10.2979/jfr.2009.46.3.233).
• O’Brien O’Keefe, Katherine. 1990. Visible Song: Transitional Literacy in Old English Verse. Cambridge: Cambridge UniversityPress.
• Oter, Tolga. 2016. “Kevserî Mecmuası’nda Bulunan Büyük Usûllü Peşrevlerin Transkripsiyonu ve İncelenmesi”. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Türk Müziği Anabilim Dalı, Ankara.
• Pehlivan, Gürol. 2014a. “Dede Korkut Kitabında Yapı, İdeoloji ve Yaratım”. Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir.
• Pehlivan, G. 2014b. “Müstensihin Edebî Eserin Yaratımındaki Rolü –Dede Korkut Kitabı Örneğinde”. Millî Folklor, 101: 101-12.
• Pehlivan, G. 2015. Dede Korkut Kitabı’nda Yapı, İdeoloji Ve Yaratım: Dresden Ve Vatikan Nüshalarının Mukayeseli Bir İncelemesi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Popescu-Judetz, Eugenia. 1998. XVIII. Yüzyıl Musıki Yazmalarından Kevserî Mecmû’ası Üstüne Karşılaştırmalı Bir İnceleme, (Çev. Bülent Aksoy). İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Ready, Jonathan L. 2019. Orality, Textuality, and the Homeric Epics: An Interdisciplinary Study of Oral Texts, Dictated Texts, and Wild Texts. Oxford: Oxford University Press (doi: 10.1093/oso/9780198835066.001.0001).
• Schechner, Richard. 1988. PerformanceTheory. New York & London: Routledge.
• Tura, Yalçın. 2001. Kantemiroğlu, Kitabu ’İlmi’l-Musiki ’ala vechi’l-Hurufat – Mûsikîyi Harflerle Tespit ve İcra İlminin Kitabı (Tıpkıbasım-Çeviriyazı-Çeviri-Notlar). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Wright, Owen. 1992. Demetrius Cantemir: The Collection of Notations, Part 1-Text. London: SOAS.
• Wright, Owen. 2017 [2000]. Demetrius Cantemir: The Collection of Notations Volume 2- Commentary. New York: Routledge.
• Yalçın, Gökhan. 2020. Nâyî Mustafa Kevserî'nin Kaleminden 18. Yüzyıl Türk Musikisi: Kevserî Mecmuası. Ankara: Gece Kitaplığı.