ÇAĞATAY HAN’A DAİR

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 38, 431 - 450, 15.03.2024

Şükrü Özdemir

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1414488

Öz

Kurucusu olduğu hanlığa ve hakimiyet sahasına dahil topraklarda bilahare gelişecek Doğu Türk lehçesine adını veren Çağatay, Cengiz Han’ın ikinci oğludur. Hayatı hakkında bilinenler büyük ölçüde Gizli Tarih, Cihângüşâ ve Câmiü’t-Tevârîh’teki kayıtlara dayanır. Bunlara bir ölçüde Cüzcânî’nin eserindeki kayıtlar da eklenebilir. Doğumuna ve yaşamının ilk yıllarına ait herhangi bir detaya sahip olmadığımız Çağatay, Batı seferinde Otrar ve Ürgenç muhasaralarında bulunmuş, kardeşi Ögedey’in veliahd seçilmesinde önemli bir rol oynamış, Cengiz devrinde imparatorluğun adli işlerinden sorumlu olduğu gibi babasının vefatından sonra da Cengiz Yasası’nın tavizsiz bir uygulayıcısı olmuştur. Sert ve otoriter mizacı ile tebaasının Cengiz Yasası’yla çelişen dini uygulamalarına müsamaha göstermeyişi onu müslüman muhitlere, biraz da haksız olarak, İslam düşmanı olarak tanıtır. Kardeşi Ögedey’in on üç yıllık saltanatı boyunca hem kağanın danışmanlığını yapmış hem de Mâverâünnehir’den Kaşgar’a kadar olan hanlık topraklarının idaresini üstlenmiştir. Bu süreç içinde herhangi bir askeri harekata katıldığı bilinmemektedir. Devrinde hanlık topraklarında gelişen en önemli dahili mesele, Mahmud Târâbî adlı meczub bir dervişin başını çektiği isyan hareketidir. İdare ettiği sahanın medeni kısımları kağanın memurları tarafından yönetildiğinden isyanın bastırılmasında Çağatay’ın dahli görülmez. Ögedey’in ölümünden sonra rahatsızlanan Çağatay’ın tedavisinde tabipler aciz kalır, 1241 yılında kardeşinin ardından o da vefat eder. Bu makale; Çağatay’ın askeri ve siyasi faaliyetini, Moğol tarihindeki yeri ve önemini aydınlatmayı amaçlar. Makalede ayrıca Çağatay’ın eş, çocuk ve torunlarının bilgisini içeren bir bölüm yer almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Han, Cengiz Han, Cengiz Yasası, Ögedey, Moğollar

About Chagatai Khan

Öz

Chagatai who gave his name to a khanate he founded and to an Eastern Turkish dialect that then flourished in the area he ruled, was the second son of Genghis Khan. Facts that we know about his life are based on the records in the Secret History, Tarikh-i Jahan-Gousha and the Jāmiʿ al-Tawārīkh to a great extent. The records in Djuzdjani’s book can also be added to those to some extent. Chagatai, whose birth and early years of life that we don’t have any details about, took part in the sieges of Otrar and Urgench in frame of the Western Campaign and played an important role in the election of his brother Ogedei as the crown prince. Just as he had been in charge judicial affairs of empire during his father's reign, he became an uncompromising enforcer of the Great Yasa of Genghis after his father’s death. His harsh, authoritarian personality and intolerance of the religious rituals of his subjects in conflict with the Great Yasa had led him to be perceived, perhaps somewhat unfairly, by the Muslim communities as the an enemy of Islam. For thirteen years under his brother's reign he counseled him and ruled the region between the Transoxiana and Kashgar. He is not known to have taken part in any military operations during this period. The most important internal problem that developed in the territory of the Khanate during his reign was the rebellion movement led by a majzub named Mahmud Tārābī. Since the civilised parts of the area he ruled were administered by the kaghan's officials, Chagatai was not involved in the suppression of the rebellion. After Ogedei's death, Chagatai fell ill and the doctors were unable to treat him and he died in 1241, following his brother. This article aims to shed light on Chagatai’s military and political activities, his place and role in the Mongolian history. It also contains a chapter on his wives, children and grandchildren.

Anahtar Kelimeler

Chagatai Khan, Genghis Khan, Great Yasa of Genghis, Ogedei, Mongols

Kaynakça

• Abdülgaffâr. 1343. Umdetü’t Tevârîh, neşr. N. Âsım, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Abû’l Farac. 1987. Abû’l Farac Tarihi I-II, çev. Doğrul Ö. R., Ankara: TTK Basımevi.
• Alinge, Curt. 1967. Moğol Kanunları, çev. Üçok C., Ankara: Sevinç Matbaası.
• Amitai-Preiss, Reuven & Morgan, David Orrin. 1999. The Mongol Empire and Its Legacy, Leiden-BostonKöln: Brill.
• Anonim. 1986. Moğolların Gizli Tarihi, çev. Temir A., Ankara: TTK Basımevi.