SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS UNSURU OLARAK ÖZBEK EKMEĞİ

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 45, 51 - 68, 15.10.2025

Çetin Yıldız

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1674381

Öz

Bu çalışma, Özbek kültüründe ekmeğin sosyo-kültürel işlevlerini ve taşıdığı sembolik anlamları çok yönlü olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Ekmek, Özbek toplumu için yalnızca temel bir besin maddesi değil, aynı zamanda kutsal, simgesel ve toplumsal işlevi olan kültürel bir unsurdur. Araştırmada Özbek ekmeği UNESCO Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi bağlamında ele alınmıştır. Bu çerçevede Özbek toplumunda ekmeğin kutsallığı, misafirlik ve ziyarette bulunma adabı, sofra kültürü, geçiş dönemleri adetleri, yolculuk ve asker uğurlama gelenekleri ile nazar ve büyü inançları bağlamında ekmeğe yüklenen anlamlar üzerinde durulmuştur.
Araştırmanın yöntemi, nitel araştırma desenine dayalıdır. Temel olarak kültürel çözümleme ve söylem analizi teknikleri kullanılmıştır. Çalışmanın veri setini ise sözlü kültür ürünleri, gözleme dayalı halk pratikleri, ritüeller ve toplumsal davranış örüntüleri oluşturmaktadır. Çalışmanın Giriş kısmında ekmeğin geçmişteki kullanımı ve Özbek ekmeğinin somut olmayan kültürel miras çerçevesinde değerlendirilmesi üzerinde durulmuştur. Ardından Özbeklerde ekmeğin isimlendirilmesi ve ekmek türlerine dair bilgiler verilmiştir. Daha sonra Özbek toplumunda ekmeğin kutsallığına dair halk arasında yaygın olan inançlar, dilsel kalıplar ve gündelik pratiklere yer verilmiş; ekmeğin misafirlik kültüründeki ve sofra adabındaki özel yeri incelenmiştir. Burada ekmeğin sofraya konulma biçimi, ters çevrilmemesi, yere düşerse öpülerek alınıp yüksek bir yere bırakılması gibi pratikler üzerinde durulmuştur. Doğum, evlilik, ölüm gibi yaşamın kritik evreleri olan geçiş dönemlerinde ekmeğin kültürel rolü gösterildikten sonra Özbek toplumunda yolculuk ve asker uğurlama törenlerinde, nazar ve büyü uygulamalarında ekmeğin koruyucu güç atfedilen bir nesne olarak kullanımı ele alınmıştır.
Özbek ekmeği ile ilgili şu ana kadar yapılan çalışmalarda Özbek ekmeğinin kültürel boyutu tam olarak ele alınmamıştır, daha çok maddi boyutu üzerinde durulmuştur. Bu çalışmada, Özbek toplumunun kültürel hayatının tamamında ekmeğin kullanım şekilleri, kullanım amaçları ve ekmeğe yüklenen sembolik anlamlar üzerinde durulmuştur. Böylece Özbek ekmeğinin kültürel yaşam içindeki çok boyutlu işlevi ve geleneksel anlam dünyası ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Özbek kültürü , Özbek ekmeği , somut olmayan kültürel miras , geçiş dönemleri , halk inançları.

UZBEK BREAD AS AN ELEMENT OF INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE

Öz

This study aims to examine the socio-cultural functions and symbolic meanings of bread in Uzbek culture in a multifaceted manner. Bread is not only a basic food for Uzbek society, but also a cultural element with sacred, symbolic and social functions. In the study, Uzbek bread was discussed in the context of the UNESCO Convention for the Protection of Intangible Cultural Heritage. In this context, starting from the sacredness of bread in Uzbek society, the meanings attributed to bread in the context of guest and visit etiquette, table culture, customs of transition periods, travel and seeing off soldiers, and beliefs about evil eyes and magic were emphasized.
The method of the research is based on qualitative research design. Cultural analysis and discourse analysis techniques were used as the basis. The data set of the study consists of oral culture products, observation-based folk practices, rituals and social behavior patterns. In the introduction part of the study, after focusing on the past use of bread and the evaluation of Uzbek bread within the framework of intangible cultural heritage, information is given about the naming of bread and types of bread among Uzbeks. Then, the beliefs, linguistic patterns and daily practices common among the people regarding the sanctity of bread in Uzbek society are given; the special place of bread in hospitality culture and table manners are examined. Here, practices such as the way bread is placed on the table, not turning it upside down, and if it falls to the ground, it is picked up by kissing it and placed on a high place are emphasized. After showing the cultural role of bread in transitional periods, which are critical stages of life such as birth, marriage and death, the use of bread as an object attributed with protective power in Uzbek society in journey and soldier farewell ceremonies, and in practices of evil eye and magic are discussed.
In the studies conducted so far on Uzbek bread, the cultural dimension of Uzbek bread has not been fully addressed, and more emphasis has been placed on its material dimension. In this study, the ways of using bread in the entire cultural life of Uzbek society, its purposes of use and the symbolic meanings attributed to bread are emphasized. Thus, the traditional structure of Uzbek bread in cultural life has been revealed.

Anahtar Kelimeler

Uzbek culture , Uzbek bread , intangible cultural heritage , transition periods , folk beliefs.

Kaynakça

• Cayot, Nathalie. 2007. “Sensory Quality of Traditional Food”. Food Chemistry, 102: 445-453.
• Çınar, Selami. 1995. “Özbekistan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnanışları”. Yüksek Lisans Tezi Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çoban, Gizem Sebahat. 2021. “Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kendini Gerçekleştirme Basamağında Gizil Yetenekler”. European Journal of Educational & Social Sciences. (6) 1:111-118.
• Erbeden, Erdi. 2019. “Güney Kırgızistan Özbeklerinin Tanıklığında Özbek Türkçesinde “Ekmek” ile İlgili Söz Varlığı”. Yazılışının 950. Yılı Anısına Uluslararası Kutadgu Bilig ve Türk Dünyası Sempozyumu.
• https://acikerisim.nevsehir.edu.tr/bitstream/handle/20.500.11787/7154/erd_%20bildiri%20HBV.pdf?sequence=1&isAllowed=y. 20.03.2025.
• İbatova, Amira. 2023. “Özbek Tilide Non ve Non bilan Bağlık Lugaviy Birlikler Tedkiki”. Doktora Tezi Muhammed el-Harezmiy Nomıdegi Teknologiyaları Üniversiteti Semerkand Filiali, Semerkand.
• Kalkışım, Özgün, Mehmet Özdemir ve Osman Bayram. 2012. Ekmek Yapım Teknolojisi. Ankara: Sage Yayıncılık.
• Komisyon. (2006). Özbek Tilinin İzahlı Lugati. 3. Cilt. Taşkent: Özbekistan Milliy Ensiklopediyası Devlet İlmi Neşriyatı.
• Kültür ve Turizm Bakanlığı. 2011. Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Temel Belgeler. Ankara: Başak Matbaacılık.
• Köprülü, Fuat. 2003. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Metli, Mustafa. 2020. “Mezopotamya Medeniyetlerinde Dini ve Kültürel Açıdan Ekmeğin Macerası”. Yüksek Lisans Tezi Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Muratoğlu, Malik, Yaşar Kalafat ve Cevdet Türkeroğlu. 1996. Özbekistan-Anadolu Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Nuriddinova, Gulasal ve Ardıç Yetiş, Şule. 2024. “Özbekistan Somut Olmayan Kültürel Miras Unsurlarının Turistik Ürün Olarak Geliştirilmesine Yönelik Alternatif Öneriler”. Safran Kültür ve Turizm Araştırmaları Dergisi. 7(3): 448-468.
• Oğuz, M. Öcal. 2009. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir? Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• Oğuz, M. Öcal. 2013. Küreselleşme ve Uygulamalı Halk Bilimi. 2. Baskı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin. 1978. Türk Kültür Tarihine Giriş IV. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Solmaz, Erhan. 2018. “Özbek Halk Kültüründe Doğumla İlgili Pratikler”. Uluslararası Folklor Akademi Dergisi. (1) 1: 127-136.
• Tezcan, Mahmut. 2000. Türk Yemek Antropolojisi Yazıları. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Tuğlacı, Gülşah. 2022. “Toplumsal Göstergebilim Yaklaşımıyla Özbek Sofra Kültürü”. Prof. Dr. Mehman Musaoğlu Armağanı. Ankara: Bengü Yayınları, 390-408.
• Turdimov, Şamirza. 2005. Özbek Halk Makalleri. Taşkent: Sharq Nashriyot.
• Unesco Intangible Cultural Heritage, https://ich.unesco.org/en/lists?text=&country[]=00165&multinational=3#tabs. 09.05.2025.
• Yüce, Mehmet ve Luiza Khamrabaeva. 2020. “Özbek Türklerinin Milli Geleneklerine Genel Bakış”. Akademikbakış Dergisi. Özel Sayı: 319-341.
• Zeynü’d-dȋn, Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Lȃtȋfȋ’z-Zebȋdȋ. 1978. Sahȋh-i Buhȃrȋ Muhtasarı Tecrȋd-i Sarȋh Tercümesi ve Şerhi. 5. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Zeynü’d-dȋn, Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Lȃtȋfȋ’z-Zebȋdȋ. 1978a. Sahȋh-i Buhȃrȋ Muhtasarı Tecrȋd-i Sarȋh Tercümesi ve Şerhi. 6. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Zeynü’d-dȋn, Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Lȃtȋfȋ’z-Zebȋdȋ. 1978b. Sahȋh-i Buhȃrȋ Muhtasarı Tecrȋd-i Sarȋh Tercümesi ve Şerhi. 10. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Zeynü’d-dȋn, Ahmed b. Ahmed b. Abdi’l-Lȃtȋfȋ’z-Zebȋdȋ. 1978c. Sahȋh-i Buhȃrȋ Muhtasarı Tecrȋd-i Sarȋh Tercümesi ve Şerhi. 12. Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.