GOOSE IN TURKISH COSMOGONIC CONCEIVING AS A CULTURAL FORM

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 14 - 28, 15.09.2025

Hasan Ali Diken

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1602006

Öz

Cosmogony is the name of mythological system that includes explanations about the creation of the earth in particular and the cosmos in general. Within this system, the relationship between the ‘creator’ and the ‘created’ has always been questioned. In the aforementioned questioning, it is useful to state that two known elements are subjected to some analogies. Among the relevant analogies, it is possible to witness that some animals are included. For instance, in the cosmogonic concept in Turkish mythology, it should be noted that the concepts of ‘God’ and ‘Person’ (Human) point to a plain in this direction. Because in the Turkish cosmogony, the two known concepts are depicted by analogy with the goose. In this description, it should be emphasized that one of the important indicators of the cultural roots of the Turkish is constituted. As a matter of fact, from the perspective of the Turkish mythological system, it is a known fact that each element in cosmogonic narratives directly affects the value judgments and social perceptions in Turks. As an animal attributed sacredness by the Turks, the goose is one of the sources of Turkish cosmogony. In some examples of Turkish creation narratives, the goose is attributed certain extraordinary characteristics. In relations to the mentioned ground, in this research, the sacredness of the goose in the Turkish cosmogonic envisioning will be discussed in the light of the available data, as it is a bird species closely recognised in Turkish cultural ecology. Therefore, as a belief factor, the importance phenomenon, which is almost contemporaneous with Turkish culture according to the information that brings news from the mythological period, will be tried to be revealed based on the creation stories in this direction.

Anahtar Kelimeler

Culture , Form , Cosmogony , Conceiving , Goose , Goose Culture , Turkish Cosmogony , Turkish Mythology.

KÜLTÜREL BİR FORM OLARAK TÜRK KOZMOGONİK TASAVVURUNDA KAZ

Öz

Kozmogoni, genelde kâinatın özelde ise dünyanın yaratılışına dair mitolojik açıklamaları içeren bir düşünce sistemidir. Bu düşünce sisteminde “yaratan” ile “yaratılan” arasındaki ilişki sürekli olarak sorgulanmıştır. Söz konusu sorgulama çoğunlukla insan dışı varlıklar üzerinden yapılan birtakım benzetmelerle somutlaştırılmıştır. Mitolojik arka plan açısından bakıldığında insan dışı varlıkların kimi zaman hayvanlar arasından seçildiği görülmüştür. Aynı durum Türk mitolojisi için de geçerlidir. Zira Türk mitolojisindeki kozmogonik düşüncede de hayvanların ayrı birer yeri, değeri ve önemi bulunmaktadır. İlgili hayvanlardan birinin “kaz” olduğunu dile getirmekte yarar vardır. Kazın Türk kozmogonisi itibarıyla “Tanrı” ile “insan” (kişi) kavramları arasında kurulan bağlantıda bir teşbih unsuru olarak kullanıldığı gözlemlenmiştir. Nitekim kaz, Türk yaratılışının sembolik anlatımına mukabil “kutsal bir öge” mahiyetinde dikkat çekmektedir. Özellikle Türk yaratılış anlatılarında kazın olağanüstü niteliklerle donatılan bir varlık olarak tasvir edildiğini ifade etmek mümkündür. Bu tasvirî yaklaşımı kazın Türk kültür coğrafyasında yakından tanınması ve iyi bilinmesi ile ilişkilendirmek muhtemeldir. Bahsi geçen yönüyle kazın Türk kozmogonik tasarımındaki en temel simgelerden biri hâline geldiğini belirtmekte fayda vardır. Bu çalışmada mitolojik bir kuş olarak kazın Türk kozmogonisi bağlamında ele alınması amaçlanmaktadır. İlgili zeminde ise Türk yaratılış destanının “Radloff” ve “Verbitsky” varyantlarında bir benzetme unsuru olarak kazın doğrudan veya dolaylı şekillerde öne çıktığı kesitler üzerinde durulmaktadır. Dolayısıyla inançsal bir sembol olarak kazın Türk yaratılış destanındaki rolü irdelenmektedir. Sonuç olarak bu çalışma kapsamında Türk kültüründeki hayvan sembolizminin önemli örneklerinden biri olan kazın Türk kozmogonik tasavvuru içindeki yeri, değeri ve önemi belirlenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kültür , Form , Kozmogoni , Tasavvur , Kaz , Kaz Kültürü , Türk Kozmogonisi , Türk Mitolojisi.

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, Ali ve Şen, Hüseyin. 2018. “Eski Türk Dininin Kozmolojisi ve Kozmogonisi”. Türk Dünyası Araştırmaları. 119(234): 45-74.
• Aksoy, Numan Durak. 2018. Türk Yaratılış ve Türeyiş Destanları ve Dinî Motifler. Gaziantep: İKSAD Publishing House.
• Armutak, Altan. 2004. “Doğu ve Batı Mitolojilerinde Hayvan Motifi”. İstanbul Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 30(2): 143-157.
• Aşkın, Muhittin. 2007. “Kimlik ve Giydirilmiş Kimlikler”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(2): 213-220.
• Aytaş, Gıyasettin. 2019. “Kültürel Bir Form Olarak Türkülerde Kaz”. Akademik Kaynak: AKAD, 5(10-11): 75-89.
• Belli, Güzin Sühran ve Belli, Oktay. 2012. Kars Bölgesi’nde Kaz Kültürü ve Kaz Etinden Yapılan Geleneksel Yemekler. İstanbul: Belli Eğitim Kültür Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi Yayını.
• Bütüner, Şahin. 2022. “Ölüm ile İlgili Geçiş Dönemi İnanışlarının Mitolojik Yansımaları”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 10(20): 337-353.
• Coulson, Noel James vd. 1985. Yeni Oxford Resimli Ansiklopedik Sözlük. C. 3. Çev. Resuhi Akdikmen. İstanbul: Güneş Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul. 2001. “Türk Mitolojisi”. ss. 5-86 içinde Türk Dünyası Ortak Edebiyatı-Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. C. 1. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Çobanoğlu, Özkul. 2016. “Toplumsal ve İktisadî Kökenleriyle Türk Mitolojisi”. Bilim ve Ütopya, 270(22): 11-35.
• Çoruhlu, Yaşar. 2014. Kozmolojik, Mitolojik, Astrolojik, Dinî ve Edebî Tasavvurlara Göre Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi I (Proto-Türk Devrinden, M.S. 14. Yüzyıla Kadar Efsanevî ve Yırtıcı Hayvanların Sembolizmi Üzerine Bir Deneme). İstanbul: Kömen Yayınları.
• Dilek, İbrahim. 2015. “Türk Mitolojisi”. ss. 267-301 içinde Türk Kültürü El Kitabı. Grafiker Yayınları.
• Elçin, Şükrü. 2016. Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Eliade, Mircea. 2001. Mitlerin Özellikleri. Çev. Sema Rifat. 2. Bs. İstanbul: Om Kuram Yayınları.
• Erhat, Azra. 2012. Mitoloji Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Gezer, Seyit. 2023. “Türk Kültüründe Atalar Kültü ve Ölüler Kültü Kavramları”. International Journal of Turkish Academic Studies, 4(1): 75-89.
• Haluk Berkmen. “Ön-Türk Kozmogonisi” Elektronik Veri Dağıtım Sistemi. http://www.halukberkmen.net/pdf/293.pdf (Erişim Tarihi: 10 Haziran 2025).
• İbrayev, Şakir. 1998. Destanın Yapısı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• İnan, Abdülkadir. 1986. Tarihte ve Bugün Şamanizm: Materyaller ve Araştırmalar. III. bs. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Kalafat, Yaşar ve Çetin, Nagihan. 2013. “Mitoloji-Halk İnanmaları Bağlamında Türk Kültürlü Halklarda Kaz”. ss. 350-355 içinde 2. Uluslararası Kaz Dağları ve Edremit Sempozyumu-Bildiriler ve Özetler. İstanbul: Meta Basım Yayım Dağıtım.
• Kalafat, Yaşar. 2004. Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm – Şamanizm. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kaleli, Lütfi. 1996. Mitolojide İnanç ve Peygamberler. İstanbul: Can Yayınları.
• Karadeniz Yağmur, Sibel. 2018. “Efsane ve Mitoloji Üzerine Genel Bir Değerlendirme ve Efsane Mitoloji İlişkisi”. Asia Minor Studies – International Journal of Social Science, 6(12): 317-328. https://doi.org/10.17067/asm.430169