TÜRKÜLERDE ANLAM KATMANLARI: "KİMSE BANA YARAN OLMAZ YAR OLMAZ" DEYİŞİNİN ANLAMBİLİMSEL ANALİZİ

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 44, 59 - 77, 15.09.2025

Ali Koç

https://doi.org/10.33692/avrasyad.1644826

Öz

Sözlü edebiyat geleneği, toplumsal değerlerin ve bireysel duyguların dil aracılığıyla aktarıldığı zengin bir anlatı dünyası sunar. Alevi-Bektaşi geleneğine ait "Kimse Bana Yaran Olmaz Yar Olmaz" adlı deyiş, çok katmanlı yapısıyla anlam derinliğini yansıtan bir metin özelliği taşır. Bu incelemede metin, anlambilimsel açıdan ele alınarak metnin temel anlam, yan anlam, mecaz anlam, somut ve soyut ifadeler gibi dilsel özellikleri çözümlenmiş; örtük anlamların ve tasavvufi-mistik değerlerin metindeki işlevi üzerinde durulmuştur. Metinde kullanılan ifadeler, doğrudan yüzeysel anlamlarının ötesine geçerek, tasavvuf felsefesine, bireyin iç dünyasına ve toplumsal eleştirilere yönelik derin iletiler içermektedir. Mecaz anlamlarla zenginleşen bu yapı, bireyin manevi yolculuğunu ve insanın gerçekle kurduğu ilişkiyi simgeleştirirken; somut imgelerle soyut duygular arasında bir denge kurmaktadır. Deyişte yer alan tasavvufi kodlar, insanın nefsiyle mücadelesi, ilahi hakikat arayışı ve aşk kavramlarının bir arada işlendiğini göstermektedir. Deyişte kullanılan dilsel formlar, somut ve soyut anlamların bir arada işlendiği bir yapıya sahiptir. Somut ifadeler, halkın gündelik yaşamında deneyimlediği kavramları yansıtırken, soyut ifadeler tasavvufi bir dünya görüşünü ve insanın ruhsal durumunu temsil eder. Ayrıca, örtük anlamlar, açıkça dile getirilmeyen duygusal yoğunlukların ve metafiziksel çağrışımların gizli bir dille ifade edilmesini sağlar. Bu açıdan deyiş, halkın duygu ve düşünce dünyasının yanı sıra, toplumsal baskılara ve manevi değerlere yönelik bir tür dolaylı aktarımı da sunmaktadır. Kültürel kodlar, metinde Alevi-Bektaşi toplumunun manevi değerlerini, Ehl-i Beyt sevgisini ve bu inancın tarihsel mücadelelerini yansıtır. Deyişte kullanılan ifadeler, toplumu bir arada tutan ortak değerleri ve halkın sosyokültürel yapısını sembolize eder. Aynı zamanda, tasavvufi inancın etkisi, insanın nefsini terbiye etme çabası, ahlaki değerlere sadakat ve insan sevgisi gibi tasavvufi kodlarla güçlü bir şekilde yansıtılmaktadır. Özellikle bu tür deyişler, ilahi aşk ve dünyevi acılar arasındaki gerilimin sözlü edebiyat geleneğindeki işleniş biçimini örneklemektedir. “Kimse Bana Yaran Olmaz Yar Olmaz” deyişi, anlam açısından çok boyutlu bir yapı sunmaktadır. Temel anlamdan yan ve mecaz anlam boyutlarına geçişte, halkın duygu dünyasını, tasavvufi inançlarını ve kültürel değerlerini bir araya getiren bir anlatım dili benimsenmiştir. Sözcüklerin tekrarlı kullanımı, ritmik yapı ve metaforik ifadeler, metne güçlü bir anlatı kimliği kazandırmıştır. Bu inceleme, sözlü edebiyat geleneğinin dilsel, kültürel ve manevi unsurlarının bir arada ele alınarak ifade gücünün derinlemesine analiz edilmesi açısından anlamlı bir örnek oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Anlambilim , Dil , Deyiş , Kod , Örtük Anlam.

LAYERS OF MEANING IN FOLK SONGS: SEMANTIC ANALYSIS OF THE PHRASE "KİMSE BANA YARAN OLMAZ YAR OLMAZ"

Öz

Folk literature offers a rich narrative world in which social values and individual emotions are conveyed through language. The idiom titled “Kimse Bana Yaran Olmaz Yar Olmaz” belonging to the Alevi-Bektashi tradition is a text that reflects the depth of meaning with its multi-layered structure. In this analysis, the text is analyzed semantically and linguistic features such as basic meaning, connotation, figurative meaning, concrete and abstract expressions are analyzed; the function of implicit meanings and Sufi-mystical values in the text is emphasized. The expressions used in the text go beyond their superficial meanings and contain deep messages about Sufi philosophy, the inner world of the individual and social criticism. This structure, enriched with metaphorical and figurative meanings, symbolizes the spiritual journey of the individual and the relationship between human beings and reality, and establishes a balance between concrete images and abstract emotions. The Sufi codes in the idiom show that the concepts of human struggle with the ego, the search for divine truth and love are processed together.The linguistic forms used in the idiom have a structure in which concrete and abstract meanings are processed together. While concrete expressions reflect the concepts that people experience in their daily lives, abstract expressions represent a mystical worldview and the spiritual state of human beings. In addition, implicit meanings allow emotional intensities and metaphysical associations that are not explicitly expressed to be expressed in a hidden language. In this respect, the idiom offers a kind of indirect expression of the people's world of emotions and thoughts, as well as social pressures and spiritual values. Cultural codes reflect the spiritual values of the Alevi-Bektashi community, the love for Ahl-i Beyt and the historical struggles of this belief. The expressions used in the saying symbolize the common values that hold the community together and the sociocultural structure of the people. At the same time, the influence of Sufi beliefs is strongly reflected through Sufi codes such as the effort to discipline one's ego, loyalty to moral values and love for humanity. In particular, such sayings exemplify the way in which the tension between divine love and earthly suffering is handled in Turkish folk literature. The saying “Kimse Bana Yaran Olmaz Yar Olmaz” presents a multidimensional structure in terms of meaning. A narrative language that brings together the emotional world, Sufi beliefs and cultural values of the people has been adopted in the transition from the basic meaning to the secondary and metaphorical dimensions. The repetitive use of words, rhythmic structure and metaphorical expressions give the text a strong narrative identity. This study constitutes a meaningful example in terms of analyzing the power of expression in depth by considering the linguistic, cultural and spiritual elements of the oral literature tradition together.

Anahtar Kelimeler

Semantics , Language , İdiom , Code , İmplicit Meaning.

Kaynakça

• Aça, Mustafa. 2006. “Halk Edebiyatı (Sözlü Edebiyat) Konularının Edebiyat Dersi Kitaplarında Ele Alınışına Dönük Bazi Tespit ve Öneriler”. Milli Eğitim Dergisi: 34(169).
• Akdeniz, Serap. 2013. “Alevi Müzik Uyanışının, Birlik ve Farklılık Ekseninde İzmir Yamanlar Cemevi Müzik Pratiklerine Yansıması”. EU Devlet Türk Musikisi Konservatuarı Dergisi, (3): 129-147.
• Akkuş, Murat, & Aksoy-Sugiyama, Ceren. 2020. “Popülerleşen Deyişlerde Anlamı Yakalama ve Doğasına Dokunma Tartışmaları”. Anthropology (39): 87-97.
• Aksan, Doğan. 1978. Anlambilimi ve Türk Anlambilimi (2. Baskı). Ankara: Erol Ofset Matbaacılık.
• Arslan-Erol, Hülya. 2008. Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aslan, Samet. 2024. “Örtmeceler ile İlgili Bibliyografya Çalışması.” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 14: 574-583.
• Avcı, Ali Haydar. 2012. Bize de Banaz’da Pir Sultan Derler. Ankara: Barış Kitap.
• Buran, Ahmet. 2015. Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Çolak, Gülcan. 2021. “Türkçede Yan Anlamı Temel Anlam Durumuna Geçen Sözlükbirimler”. Akademik Dil Ve Edebiyat Dergisi, 5(1): 1-21.
• Eker, Süer. 2011. Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
• Ergin, Muharrem. 2008. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım.
• Eroğlu, Türker. 2017. “Türkü Nedir?”. Kesit Akademi Dergisi(7): 78-91.
• Gencan, Tahir Nejat. 2001. Dilbilgisi. Ayraç Yayınevi: Ankara.
• Gürbüz, Faruk. 2008. “Mecaz Kapsamındaki Anlamlar Ve Bu Anlamlar Arasındaki İnce Ayrıntılar”. Erzincan Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 10(2): 197-212.
• Hengirmen, Mehmet. 1999. Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Engin Yayınevi: Ankara.
• Hyatt, Jenny, & Sımons, Helen. 1999. “Cultural Codes – Who Holds the Key? The Concept and Conduct of Evaluation in Central and Eastern Europe”. SAGE Publications. Vol 5(1): 23–41.
• İnce, Eyüp. 2023. “Tasavvufun Doğuşundaki Tarihi Arka Plan”. İslami İlimler Araştırmaları Dergisi 14: 1-18.
• Kaplan, Ayten. 2020. “Cem Ritüellerinde Kültürel Bellek Oluşturma”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (96): 117-143.
• Karabulut, Necmettin, & Daşdemir, Fatih. 2020. “İmge, İmgelem Ve İmgeleme Kavramları Bağlamında Sanat Eserinin Oluşumu”. EKEV Akademi Dergisi (82): 231-244.
• Kaya, Doğan. 1996. Âşık Sefil Selimî Çobanın Can Pınar., Sivas: Dilek Matbaası.
• Kaya, Doğan. 2020. “Âşıklık Geleneğinde Sefil Mahlaslı Halk Şairleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 94: 161-170.
• Kaya, Kıymet. 2023. “Pir Sultan’ın Deyişlerinde Kültürel Belleğin İzleri”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi (11): 441-463.
• Kıran, Zeynel, & Kıran, Ayşe. 2001. Dilbilime Giriş, Ankara, Seçkin Yayıncılık.
• Kok, Adnan. 2024. Tunceli Yöresi Ağızlarında Dilin Örtük Anlatım Biçimleri: Örtmeceler. Dil ve Edebiyat İncelmeleri, Editör: Haluk Öner, Bidge Yayınları: 110-143.
• Melikoff, İrene. 1998. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitap. Uyur İdik Uyardılar, Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yayınevi.