Investigation of the Factors Determining the Effectiveness of Psychotherapies: A Literature Review

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 3, 396 - 423, 28.10.2021

Füsun Gökkaya , Fatih Yurdalan , Kadriye Karagülmez , Kubilay Emeç

https://doi.org/10.31682/ayna.921699

Cited By: 2

Öz

Psychotherapy is an interactive process in which there is a professional relationship between the psychotherapist and the client and is influenced by many factors. This review study, has been investigated the factors that determinant for psychotherapy to have an effect on clients. These factors are classified under the headings of factors that originating from psychotherapist, from client, from both psychotherapist and client; and therapeutic framework and therapeutic relationship. Among the factors that are thought to be caused by the psychotherapist, it is possible to consider the features of the functionality, competence, efficiency, therapeutic skills of the psychotherapist in the sessions. Among the factors arising from the client, concepts such as the client's motivation, expectations from the session and psychological mentality can be counted. In the presented study, while other factors that determine the effectiveness of psychotherapy such as physical environment, duration, and cost are discussed under the head of therapeutic framework, the therapeutic relationship that determines the nature and functionality of therapy is considered as another factor. It has been observed that these concepts and techniques used are important to staying in therapy, establishing and maintaining a healthy relationship. In this context, it is thought that the review study will make an important contribution to the literature. In conclusion, it is thought that, in addition to a good education in learning these skills, getting supervision from experienced people will make it easier for psychotherapists to comprehend and apply the techniques.

Anahtar Kelimeler

Psychotherapy, effectiveness, client, psychotherapist, therapeutic relationship

Psikoterapilerin Etkililiğini Belirleyen Faktörlerin İncelenmesi: Bir Derleme Çalışması

Öz

Psikoterapi, psikoterapist ve danışan arasında profesyonel bir ilişkinin olduğu, birçok faktörden etkilenen bir etkileşim sürecidir. Bu derleme çalışmasında psikoterapilerin danışanlar üzerinde etkili olmasında hangi faktörlerin belirleyici olduğu araştırılmıştır. Bu faktörler, psikoterapistten, danışandan hem psikoterapistten hem danışandan kaynaklanan faktörler ile terapötik çerçeve ve terapötik ilişki başlıkları altında sınıflandırılmıştır. Psikoterapistten kaynaklandığı düşünülen faktörler arasında psikoterapistin seanslar içerisindeki işlevselliği, yetkinliği, yeterliliği, sahip olduğu terapötik beceriler gibi özellikleri saymak mümkündür. Danışandan kaynaklanan faktörler arasında ise danışanın motivasyonu, seanstan beklentileri, psikolojik zihinliliği gibi kavramlar sayılabilmektedir. Psikoterapinin etkililiğini belirleyen diğer faktörler fiziksel ortam, süre, ücret gibi kavramlar terapötik çerçeve başlığı altında ele alınırken, terapinin doğasını ve işlevselliğini belirleyen terapötik ilişki diğer bir etmen olarak ele alınmıştır. Kullanılan bu kavram ve tekniklerin terapide kalımı ve sağlıklı bir ilişkinin kurulup sürdürülmesinde önemli olduğu görülmüştür. Bu bağlamda derleme çalışmasının literatüre önemli bir katkı sunacağı düşünülmektedir. Sonuç olarak, bu becerilerin öğrenilmesinde iyi bir eğitimin yanında deneyimli kişilerden süpervizyon alma, psikoterapistlerin teknikleri kavramasını ve uygulayabilmesini kolaylaştıracağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

psikoterapi, etkililik, danışan, psikoterapist, terapötik ilişki

Kaynakça

• Ain, S. (2008). Chipping away at the blank screen: Therapist self-disclosure and the real relationship [Yayımlanmamış doktora tezi], College Park, University of Maryland.
• Akdoğan, R., ve Ceyhan, E. (2011). Terapötik ilişkide insan faktörü. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 3(1), 117- 141.
• Akyıl, Ş., Duymuş Yeşil, Z., Akova, T., Kürklü, D., ve Karabulutlu, E. (2008). Tam protez hastalarında aileden algılanan sosyal destek ve stresle baş etme stratejilerinin protez memnuniyetine etkisinin incelenmesi. Atatürk Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 18(1), 1- 7.
• Alpaydın, N., Çimen, M., Erol, B. T., ve Sevi, O. M. (2016). Bilişsel davranışçı terapide direnç ve motivasyonel görüşme teknikleri. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 8(2), 95-101.
• Atiq, R. (2006). Common themes and issues in geriatric psychotherapy. Psychiatry (Edgmont), 3(6), 53-56.
• Audet, C. T. (2004). Client experiences of therapist self-disclosure [Yayımlanmamış doktora tezi]. Canada, University of Alberta.
• Bahar, A., ve Tanrıverdi, D. (2019). Transteoretik model temelli motivasyonel görüşmenin intihar riski yüksek depresyon hastalarında kullanımı: Bir gözden geçirme. Yeni Symposium Dergisi, (57)4, 21-25.
• Bannick, B. P. (2007). Solution focused brief therapy. Journal of Contemporary Psychotherapy, 37(2), 87–94. https://doi.org/10.1007/s10879-006-9040-y.
• Batur, Z. (2011). Atasözü ve deyimlerde kadın ve kadının sosyo- psikolojik özellikleri. International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6(3), 577- 584.
• Bordin, E. S. (1979). The generalizability of the psychoanalytic concept of the working alliance. Psychotherapy: Theory, Research & Practice, 16(3), 252-260.
• Brenner, I. (2011). Making extraordinary monetary arrangements. İçinde S. Akhtar (Ed.), Unusual Interventions: Alterations of The Frame, Method, and Relationship in Psychotherapy and Psychoanalysis (ss. 3–29). Londra: Karnac Books.
• Brown, A. L. (1978). Knowing when, where, and how to remember; a problem of metacognition. Advances in Instructional Psychology, 1, 77-165.
• Bulut, B. P. (2019). Psikanalitik yönelimli psikoterapi seanslarındaki sessizliğin konuşma analizi ile incelenmesi. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 6(1), 63-84.
• Burnham-Smith, D. (1996). Counseling men: The effects of gender role. Development, 68, 371-374. https://doi.org/10.1.1.880.535&rep=rep1&type=pdf
• Burns, D. D., ve Nolen-Hoeksema, S. (1991). Coping styles, homework compliance, and the effectiveness of cognitive-behavioral therapy. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 59(2), 305- 311.
• Carkhuff, R. R., ve Truax, C. B. (1966). Toward explaining success and failure in interpersonal learning experiences. The Personnel and Guidance Journal, 44(7), 723-728.
• Chamberlain, J. M., ve Haaga, D. A. F. (2001). Uncondıtıonal self-acceptance and psychologıcal health. Journal of Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, 19(3), 163-176.
• Christopher, J. C. (1996). Counseling's inescapable moral visions. Journal of Counseling ve Development, 75(1), 17-25.
• Cigolla, F., ve Brown, D. (2011). A way of being: Bringing mindfulness into individual therapy. Psychotherapy Research, 21(6), 709-721.
• Clark, D. A., ve Beck, A. T. (2011). Cognitive Therapy of Anxiety Disorders: Science and Practice. New York: Guilford Press.
• Coakley, C. G., ve Wolvin, A. D. (1997). Listening in the parent-teen relationship. International Journal of Listening, 11(1), 88-126.
• Coats, E. J., ve Feldman, R. S. (2011). Zihniniz bedeninizi iyileştirebilir mi? (N. Erdoğruca Korkmaz, Çev.). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52(2), 353-367. (1993)
• Corey, G. (2015). Psikolojik Danışma Kuram ve Uygulamaları (T. Ergene, Çev.). Ankara: Mentis Yayıncılık. (2009)
• Çetinkaya, K. (2018). Psikoterapi tepkileri ölçeği ve Milwaukee psikoterapi beklentileri ölçeğini Türkçe’ye uyarlama, geçerlik ve güvenirlik çalışması [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Üsküdar Üniversitesi.
• De Shazer, S., Dolan, Y., Korman, H., McCollum, E., Trepper, T., ve Berg, I. K. (2007). More Than Miracles: The State of The Art of Solution-Focused Brief Therapy. New York: Haworth Press.
• Denizli, S., Pamukçu, B., ve Meydan, B. (2016). Psikolojik danışma süreç ve sonuç araştırmalarında danışana ilişkin bir değişken: Psikolojik zihinlilik. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1(40), 419- 431.
• Dilekler, İ. (2019). Depresif özellikler taşıyan bir danışanın psikoterapi sürecinde terapötik çerçevenin rolü. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 6(3), 334-361.
• Dinç, M. (2020). Listening to patients. Journal of Cognitive-Behavioral Psychotherapy and Research. 3(9), 184-199.
• Doğanavşargil, Ö., ve Vahip, I. (2003). Terapötik iş birliği neden önemli? Psikiyatrik yakınması" olmayan" bir aile içi şiddet olgusu. Klinik Psikiyatri Dergisi, 6(3), 165-169.
• Ekman, P. (2001). Telling Lies: Clues to Deceit in The Marketplace, Politics and Marriage. New York: Norton. Elliott, R., Bohart, A. C., Watson, J. C., ve Murphy, D. (2018). Therapist empathy and client outcome: An updated meta-analysis. Psychotherapy, 55(4), 399-410.
• Erdur-Baker, Ö. (2007). Psikolojik danışma ve kültürel faktörler. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Dergisi, 3(27), 109-122.
• Fennell, M. J., ve Teasdale, J. D. (1987). Cognitive therapy for depression: Individual differences and the process of change. Cognitive therapy and Research, 11(2), 253-271.
• Gelderman, W. A. (1998). A study of transference in the male to male counseling relationship [Yayınlanmamış yüksek lisans tezi]. Canada, St. Stephen's College.
• Ginzburg, D. M., Bohn, C., Höfling, V., Weck, F., Clark, D. M., ve Stangier, U. (2012). Treatment specific competence predicts outcome in cognitive therapy for social anxiety disorder. Behaviour Research and Therapy, 50(12), 747-752.
• Gödeş, M. (2018). Psikoterapide çerçevenin önemi. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Dergisi, 1(2), 134- 153.
• Gök, A. C. (2017). The Effects of supervisor characteristics on therapists’ supervision experience. [Yayımlanmamış doktora tezi], Ortadoğu Teknik Üniversitesi.
• Göka, E., Türkçapar, M. H., Şirin, A., Berber, M. S., Elverici, Ş. K. ve Soygür, H. (1994). Bir vaka: Kültürel fenomenlerin psikiyatrik tanılara etkisi. Kriz Dergisi, 2(1), 214- 217.
• Göka, E., Yüksel, F. V., ve Göral, F. S. (2006). İnsan ilişkilerinde yansıtmalı özdeşim. Türk Psikiyatri Dergisi, 17(1), 46-54.
• Greenberg, L. S. (2010). Emotion-focused therapy: A clinical synthesis. The Journal of Lifelong Learning in Psychiatry, 8(1), 32-42.
• Greenberg, L. S., Korman, L. M., ve Paivio, S. C. (2001). Emotion in humanistic psychonyanaponika therapy. İçinde D. J. Cain ve J. Seeman (Edl.), Humanistic PsychoNyanaponika Therapies: Handbook of Research and Practice (ss. 499-530). Washington, DC: American Psychological Association.
• Gray, A. (2013). An Introduction to The Therapeutic Frame. Bungay: Routledge. (1994)
• Gülüm, İ. V. (2016). Etkili terapist özellikleri için farkındalık eğitim ve uygulamaları: Bir meta-sentez çalışması. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 8(4), 337-353.
• Güven, E., ve Gökçe, G. (2018). Etkililik çalışmaları ne kadar etkili? Bilişsel davranışçı terapiler bağlamında bir değerlendirme. Türk Psikiyatri Dergisi, 29(1), 54-66.
• Hansen, J. C. (2012). Traumatic Brain Injury: Associated Psychological Consequences and Effectiveness of Therapies. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Oregon State University.
• Hill, C. E., Roffman, M., Stahl, J., Friedman, S., Hummel, A., ve Wallace, C. (2008). Helping skills training for undergraduates: Outcomes and prediction of outcomes. Journal of Counseling Psychology, 55(3), 359-370.
• Hollis-Walker, L., ve Colosimo, K. (2011). Mindfulness, self-compassion, and happiness in non-meditators: A theoretical and empirical examination. Personality and Individual Differences, 50(2), 222-227.
• Ivey, A. E., ve Ivey, M. B. (1999). Toward a developmental diagnostic and statistical manual. The vitality of a contextual framework. Journal of Counseling and Development, 77(4), 484- 490.
• İkizer, G. (2020). Travmanın nitel ve öznel yönlerine bir bakış: Öyküsel terapi yaklaşımları. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 7(1), 1-19.
• Jayne, K. M. (2013). Congruence, unconditional positive regard, and empathic understanding in child-centered play therapy. [Yayımlanmamış doktora tezi]. University of North Texas.
• Jordan, M., ve Marshall, H. (2010). Taking counselling and psychotherapy outside: Destruction or enrichment of the therapeutic frame? European Journal of Psychotherapy and Counselling, 12(4), 345- 359.
• Kazantzis, N., ve Dattilio, F. M. (2010). Definitions of homework, types of homework, and ratings of the importance of homework among psychologists with cognitive behavior therapy and psychoanalytic theoretical orientations. Journal of Clinical Psychology, 66(7), 758-773.
• Kok, J. K., Lim, C. M., ve Low, S. K. (2011). Attending to metaphor in counselling. International Conference on Social Science and Humanity, 5, 54-58.
• Kring, A. M., Johnson, S. L., Davison, G., ve Neale, J. (2015). Anormal Psikoloji (Muzaffer Şahin, Çev.). Ankara: Nobel Yayınevi. (2007)
• Lemma, A. (2003). Introduction to The Practice of Psychoanalytic Psychotherapy. England: Wiley. Lyddon, W. J., Clay, A. L., ve Sparks, C. L. (2001). Metaphor and change in counseling. Journal of Counseling and Development, 79(3), 269-274.
• Maden, S., ve Durukan, E. (2011). Türkçe öğretmeni adaylarının dinleme stillerinin çeşitli değişkenler açısından değerlendirilmesi. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3(4), 101-112.
• McCallum, M., Piper, W. E., Ogrodniczuk, J. S., ve Joyce, A. S. (2003). Relationships among psychological mindedness, alexithymia and outcome in four forms of short‐term psychotherapy. Psychology and Psychotherapy: Theory, Research and Practice, 76(2), 133-144.
• Meier, S. T., ve Davis, S. R. (2008). The Elements of Counseling (6th Edition). Pasific Grove, CA: Wadsworth. Meydan, B. (2015). Psikolojik danışman adaylarının içerik yansıtma ve duygu yansıtma becerilerine ilişkin yeterlik düzeylerinin incelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 30(4), 1- 15.
• Mount, R., Oliver, C., Berg, K., ve Horsler, K. (2011). Effects of adult familiarity on social behaviours in Angelman syndrome. Journal of Intellectual Disability Research, 55(3), 339-350.
• Newman, C. F. (2002). A cognitive perspective on resistance in psychotherapy. Journal of Clinical Psychology, 58(2), 165–174.
• Nienhuis, J. B., Owen, J., Valentine, J. C., Winkeljohn Black, S., Halford, T. C., Parazak, S. E., Budge, S., ve Hilsenroth, M. (2018). Therapeutic alliance, empathy, and genuineness in individual adult psychotherapy: A meta- analytic review. Psychotherapy Research, 28(4), 593- 605. https://doi.org/10.1080/10503307.2016.1204023
• Noble, L. M., Douglas, B. C., ve Newman, S. P. (2001). What do patients expect of psychiatric services? A systematic and critical review of empirical studies. Social Science ve Medicine, 52, 985-998.
• Nyklicek, I., ve Denollet, J. (2009). Development and evaluation of the Balanced Index of Psychological Mindedness (BIPM). Psychological Assessment, 21(1), 32.
• O'Malley, S. S., Foley, S. H., Rounsaville, B. J., Watkins, J. T., Sotsky, S. M., Imber, S. D., ve Elkin, I. (1988). Therapist competence and patient outcome in interpersonal psychotherapy of depression. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 56(4), 496.
• Oral, E. A. (1994). İntihar girişimi olan kadınların duygularını açma davranışı. Kriz Dergisi, 2(2), 299- 310.
• Owen, J., Wong, Y. J., ve Rodolfa, E. (2009). Empirical search for psychotherapists' gender competence in psychotherapy. Psychotherapy: Theory, Research, Practice, Training, 46(4), 448-458.
• Özbay, M. H., ve Canpolat, B. I. (2003). Psikoterapide empati-nesnellik ikilemi. Klinik Psikiyatri Dergisi, 6(1), 39-45.
• Özdemir, C. (2017). Dede Korkut kitabında saygı. Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 16(16), 7-29.
• Özer, İ. Ö. (2017). Terapötik yolculukta bir tümsek: DİRENÇ. İnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 18(3), 217-228.
• Özer, Ö., Altınok, A., Yöntem, M. K., ve Bayoğlu, F. (2017). Danışanlar için terapi motivasyonu ölçeğinin Türkçe uyarlaması: Geçerlik ve güvenirlik çalışması. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 9(1), 13- 30.
• Paivio, S. C., ve Greenberg, L. S. (1995). Resolving “unfinished business”: Efficacy of experiential therapy using empty-chair dialogue. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 63(3), 419–425. https://doi.org/10.1037/0022-006x.63.3.419.
• Polat, S., ve Gençöz, F. (2020). Vaka incelemesi: Bir obsesyon nevrozu vakasının psikanalitik kuram üzerinden incelenmesi örneği. AYNA Klinik Psikoloji Dergisi, 7(1), 78-109.
• Pressly, P. K., ve Heesacker, M. (2001). The physical environment and counseling: A review of theory and research. Journal of Counseling ve Development, 79(2), 148–160. https://doi.org/10.1002/j.1556-6676.2001.tb01954.x
• Prochaska, J. O., ve DiClemente, C. C. (1983). Stages and processes of self-change of smoking: toward an integrative model of change. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 51(3), 390- 395.
• Prochaska, J. O., ve Norcross, J. C. (2014). Psikoterapi Sistemleri: Teoriler Ötesi Bir Çözümleme (T. Özakkaş, Çev.), İzmit: Psikoterapi Enstitüsü Yayınları.
• Pulat, F. (2019). Aktarım odaklı psikoterapinin borderline patolojilere bakışı. Türkiye Bütüncül Psikoterapi Dergisi, 2(3), 117-130.
• Rogers, C. R. (1961). On Becoming A Person: A Nyanaponika Therapist's View of PsychoNyanaponika Therapy. Boston: Houghton Mifflin Company.
• Rogers, C. R. (1983). Empatik olmak, değeri anlaşılmamış bir varoluş şeklidir (F. Akkoyun, Çev.). Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 16(1), 103-124. (1975).
• Sabbadini, A. (1991). Listening to silence. British Journal of Psychotherapy, 7(4), 406–415.
• Sanberk, İ. (2014). Psikolojik danışma sürecinin gözleminde yöntemsel farklılıklar. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 23(2), 253-268.
• Sciandra, K. (2019). Farkındalık Alışkanlığı (B. S. Haktanır, Çev.). İstanbul: Martı Yayıncılık. (2015).
• Sommers-Flanagan, J., ve Sommers-Flanagan, R. (2015). Klinik Görüşme (G. Akbaş ve L. Korkmaz, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları (2009).
• Soygüt, G. (1999). Bilişsel psikoterapide kişilerarası süreçler: Terapötik ittifak ve terapötik ittifakta bozulma olguları. Türk Psikoloji Yazıları, 2(4), 1-14.
• Soykan, A. (1998). Hasta ve danışman etkileşimi: Cinsiyetin rolü. Kriz Dergisi, 6(2), 23-31.
• Soylu, C., ve Topaloğlu, C. (2015) Bilişsel davranışçı terapide ev ödevi uygulamaları. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 7(3), 280- 288.
• Swaminath, G. (2009). Psychoeducation. Indian Journal of Psychiatry, 51(3), 171-172.
• Tunalı, N. (2017). Kısa süreli dinamik yönelimli psikoterapi gören hastalarda psikolojik zihinlilik ve psikoterapide kalımı etkileyen faktörlerle ilişkisi [Yayımlanmamış uzmanlık tezi]. Sağlık Bilimleri Üniversitesi.
• Türk Psikologlar Derneği (2004). Türk Psikologlar Derneği Etik Yönetmeliği. Erişim adresi: https://www.psikolog.org.tr/tr/files/folder/etik-yonetmeligi-x389.pdf.
• Türkçapar, M. H. (2008). Bilişsel Terapi Temel İlkeler ve Uygulama. Ankara: HYB Basın Yayım.
• Türkçapar, M. H., ve Sargın, A. E. (2012). Bir teknik sokratik sorgulama- yönlendirilmiş keşif. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi, 1, 15-20.
• Türküm, A. (2005). Who seeks help? Examining the differences in attitude of Turkish university students toward seeking psychological help by gender, gender roles, and help-seeking experiences. The Journal of Men’s Studies, 13(3), 389–401. https://doi.org/10.3149/jms.1303.389.
• Uslu, R. (2015). Psikoterapide atasözleri ve deyimlerin kullanımı [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hasan Kalyoncu Üniversitesi.
• Volpe, E. G. (2014). Belief in the efficacy of psychotherapy (BEP): Psychometric scale development and examination of theoretical correlates [Yayınlamış doktora tezi]. University of Tennessee.
• Voltan-Acar, N. (2018). Yeniden Terapötik İletişim. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık.
• Voutilinen, L., Perakyla, A., ve Ruusuvuori, J. (2010). Recognition and interpretation: Responding to emotional experience in psychotherapy. Research on Language and Social Interaction, 43(1), 85-107.
• Walker, D. F., Gorsuch, R. L., ve Tan, S.-Y. (2004). Therapists’ integration of religion and spirituality in counseling: A meta-analysis. Counseling and Values, 49(1), 69–80. https://doi.org/10.1002/j.2161-007x.2004.tb00254.x
• Weck, F., Richtberg, S., Jakob, M., Neng, J. M. B., & Höfling, V. (2015). Therapist competence and therapeutic alliance are important in the treatment of health anxiety (hypochondriasis). Psychiatry Research, 228(1), 53–58. doi:10.1016/j.psychres.2015.03.042.
• Wedding, D. (2010). Current psychotherapies. The Corsini Encyclopedia of Psychology. 1-4. https://doi.org/10.1002/9780470479216.corpsy0248.
• Winslade, J. M., ve Monk, G. D. (2007). Narrative Counseling in Schools: Powerful and Brief. (2th Edition). Thousand Oaks, CA: Corwin Press.
• Wright, J. H. ve Davis, D. (1994). The therapeutic relationship in cognitive-behavioral therapy: Patient perceptions and therapist responses. Cognitive and Behavioral Practice, 1, 25-45.
• Wubbolding, R. E.,ve Brickell, J. (1998). Qualities of the reality therapist. International Journal of Reality Therapy, 17, 47-49.
• Yıldırım, T. (2012). Grupla psikolojik danışmada duyamadığımız ses: Suskunluk. Kuram ve Uygulamada Eğitim Bilimleri. 12(1), 119- 134.
• Yılmaz, E. (2019). “Dinleme” becerisinin geliştirilmesi çerçevesinde yeni arayışlar ve teknikler. İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 48, 279-290.
• Zetzel, E. R. (1966). The analytic situation. İçinde R. E. Litman (Ed.), Psychoanalysis in the Americas (ss. 86-106). New York: International Universities Press.
• Zorlu, H., ve Gündüz, Ö. (2019). Psikoterapide mizah. Bilişsel Davranışçı Psikoterapi ve Araştırmalar Dergisi, 8(3), 190−199.