CODEX CUMANICUS’UN İÇERİĞİNİ BELİRLEYEN ETKENLER

Yıl 2025, Sayı: 122, 23 - 38, 22.06.2025

İmanyar Quliyev

Öz

Bu makalede “Codex Cumanicus” – “Kuman (Kıpçak) Kitabı”nın içeriğini belirleyen etkenler ele alınmaktadır. Şüphesiz ki, bu eserin içeriğini anlamak açısından en temel kaynak, doğrudan Codex Cumanicus'ta yansıyan bilgiler (etnografya, dünya görüşü, dil bilimi, inançlar vb.) olmaktadır. İkinci kaynak ise, o dönemde Deşt-i Kıpçak ve Karadeniz'in kuzey kıyılarına seyahat eden Doğulu ve Avrupalı seyyahların (İbn Battuta, A. Contarini, P. Tafur, I. Schiltberger vb.) etnografik, ekonomik, sosyolojik ve diğer konulardaki gözlemleridir. Üçüncü kaynak ise, Türkologların ve Codex çalışmalarıyla ilgilenen bilim insanlarının araştırmalarıdır. Özetle, Codex Cumanicus'un içeriğini belirleyen temel etkenler şunlardır: 1. Tarihî Bağlam (Bölgenin Sosyo-ekonomik Durumu) 2. Ticaret ve Dinî Misyonerlik Faaliyetleri 3. Çok Kültürlü ve Çok Dilli Ortam 4. Pratik İhtiyaçlar
Bu faktörler, Codex Cumanicus'un oluşum sürecinde elbette aynı düzeyde olmasa da belirli ölçülerde etkili olmuştur. Sonuç olarak, bir sözlük derlemek sıradan bir olay değildir; özellikle Codex Cumanicus bağlamında, bu sözlük birkaç kültürün çatışması, etkileşimi ve nihayetinde birleşmesinin bir ürünü olarak ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, Codex Cumanicus'u incelemek, dönemin genel yapısını, yazarlarını, o dönemdeki karşılıklı ilişkileri ve bölgenin dinamiklerini kapsayan bütüncül bir yaklaşım gerektirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus , Kıpçak dili , misyonerlik çalışmaları , Kırım , ticaret

Etik Beyan

Etik kuralları sadık olduğumu beyan ederim.

Destekleyen Kurum

Azerbaycan Milli İlimler Akademisi, Nesimi adına Dilcilik Enstitüsü

Teşekkür

Önceden teşekkür ederim.

FACTORS DETERMINING THE CONTENT OF THE CODEX CUMANICUS

Öz

In this article, the factors that determined the content of “Codex Cumanicus” – “Book of Cumans (Kipchaks)” are touched. Undoubtedly, as the source, the main resource is the information reflected in the “Codex Cumanicus” itself (on ethnography, worldview, linguistics, beliefs, etc.). The second is the ethnographic, economic, sociological and other notes of Eastern and European travelers (Ibn Battuta, A.Contarini, P. Tafur, I. Schiltberger, etc.) who traveled to Dasht-i Kipchak and the northern shores of the Black Sea during that period. The third source is the research of turkologists and the scientists in Codex Studies.
In summary, the main factors conditioned the content of the “Codex Cumanicus” are as follows: 1. Historical Context (Socio-economic Situation of the Region); 2. Trade and Religious Missionary Activities; 3. Multicultural and Multilingual Environment; 4. Practical Needs. These factors have played, of course, not in equal level, but in this or other level in the formation of the “Codex Cumanicus” content. As a result, compiling of a dictionary is not an ordinary event; in the case of this dictionary, it is a product of the clash, interaction, and eventual merging of several cultures. Therefore, studying of the “Codex Cumanicus” requires a comprehensive approach to the era, to the authors, to the mutual relations of that time, and to the region.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus , the Kipchak language , missionary work , Crimea , trade

КОДЕКС КУМАНИКУС'ТЫҢ МАЗМҰНЫН АНЫҚТАЙТЫН ФАКТОРЛАР

Öz

Бұл мақалада “Кодекс Куманикус” – “Қыпшақтар (Кумандар) кітабы” мазмұнын анықтаған факторлар қарастырылады. Ең негізгі дереккөз – Кодекс Куманикустың өзінде бейнеленген ақпарат (этнография, дүниетаным, лингвистика, наным-сенімдер және т.б.). Екінші дереккөз – сол кезеңде Дешті Қыпшақ және Қара теңіздің солтүстік жағалауларына саяхат жасаған шығыс және еуропалық саяхатшылардың (Ибн Баттута, А. Контари́ни, П. Тафур, И. Шильтбергер және т.б.) этнографиялық, экономикалық, әлеуметтанулық және басқа да жазбалары. Үшінші дереккөз – түркологтардың және Кодекс Куманикус зерттеушілерінің ғылыми еңбектері.
Қысқаша айтқанда, Кодекс Куманикустың мазмұнын анықтаған негізгі факторлар мыналар: 1. тарихи контекст (аймақтың әлеуметтік-экономикалық жағдайы); 2. сауда және діни миссионерлік қызметтер; 3. көпмәдениетті және көптілді орта; 4. практикалық қажеттіліктер. Бұл факторлар Кодекс Куманикустың мазмұнын қалыптастыруда әртүрлі деңгейде әсер еткен. Жалпы алғанда, сөздік жасау – қарапайым құбылыс емес. Әсіресе Кодекс Куманикусты жасау жағдайында бұл еңбек бірнеше мәдениеттің қақтығысуы, өзара әрекеттесуі және соңында бірігуінің жемісі болмақ. Сондықтан Кодекс Куманикусты зерттеу үшін дәуірді, авторларды, сол кезеңдегі өзара қарым-қатынастарды және аймақтық ерекшеліктерді қамтитын кешенді тәсіл қажет.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus , қыпшақ тілі , миссионерлік қызмет , Қырым , сауда

ФАКТОРЫ, ОПРЕДЕЛЯЮЩИЕ СОДЕРЖАНИЕ “КОДЕКС КУМАНИКУСА”

Öz

В данной статье рассматриваются ключевые факторы, повлиявшие на формирование “Кодекса Куманикуса” — уникального памятника средневековой тюркской письменности, известного также как “Книга куманов (кипчаков”). Основным источником исследования служит сам текст Кодекса Куманикуса, содержащий ценные сведения этнографического, мировоззренческого, лингвистического и религиозного характера, а также отражающий иные аспекты жизни кипчакского общества. Важное значение при анализе имеют также описания этнографических, экономических и культурных реалий, зафиксированные в путевых заметках восточных и западноевропейских путешественников, посетивших в XIII–XV веках территорию Дешт-и-Кипчак и северного Причерноморья (в том числе Ибн Баттуты, А. Контарини, П. Тафура, И. Шильтбергера и др.). Третью эмпирическую основу исследования составляют труды современных тюркологов, занимающихся системным изучением данного памятника.
На основании комплексного анализа можно выделить следующие основные факторы, оказавшие влияние на содержание Кодекса Куманикуса: 1) исторический контекст, включающий социально-экономическую ситуацию в регионе; 2) торговая и миссионерская деятельность, сопровождавшая межцивилизационные контакты; 3) многоязычная и мультикультурная среда, характерная для указанной географической зоны; 4) практические потребности в межъязыковом общении, вызванные интенсивными миграционными, торговыми и религиозными процессами.

Anahtar Kelimeler

Кодекс Куманикус , кипчакский язык , миссионерская деятельность , Крым , торговля

Kaynakça

• Argunşah, M. & Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Bronewskiy, M. (1970). Kırım. K. Ortaylı (Çev.). Ankara.
• Demirci, J. (2002). Cumhuriyetin 80. Yılında Türkiye’de Memlûk-Kıpçak Türkçesi Çalışmaları. Cumhuriyetin 80. Yılını Kutlama Etkinlikleri Çerçevesinde Türk Dili ve Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri Kitabı içinde(18), (ss. 53-63). A.Ü. DTC.
• Garkavets, A. (2019). Codex Cumanicus. Almatı: Almatı-Bolaşak. Guliyev, İ. (2019). Kodeks Kumanikus’ta Dinî Söz Varlığı. Uluslararasi İdil - Ural ve Türkistan Araştırmaları Dergisi (IJVUTS), (2), 269 - 276.
• Güner, G. (2017a). Codex Cumanicus’ta Latince ve Grekçe Alıntılar. Dil Araştırmaları Dergisi, (20). 49-56.
• Güner, G. (2017b). Codex Cumanicus`ta Soğdca, Çince, Rusça, Aramice ve İbranice Alıntılar. Uluslararası Türkçe Edebiyat, Kültür, Eğitim Dergisi, 2017. (63), 1285-1292.
• Johannes, S. (1997). Türkler ve Tatarlar Arasında. T. Akpınar (Çev.) 3. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kitabi-Dədə Qorqud. Əsil və Sadələşdirilmiş Mətnlər. (2004). (Tərt. ed. Əlizadə, S.Q.), Bakı: “Öndər” Nəşriyyatı.
• Quliyev, İ. (2023). Codex Cumanicus və Kuman Dilinin Leksikası. Bakı: Elm və Təhsil.
• Mustafa, N. (2022). Ortaq Keçmişdən Ortaq Gələcəyə Çarizmin İşğalçılıq Siyasəti Ümumtürk Tarixi Kontekstində - Qızıl Orda və Ondan Törəmə Tatar Xanlıqları (Tarixi-Etnoqrafik Oçerklər).“İki sahil” Qəzeti, 6.
• Pero Tafur Seyahatnamesi (2016). H. Kılıç, (Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Tanci, Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta. (2000). İbn Battuta Seyahatnamesi. (2 ciltte), A.S, Aykut (Çeviri, İnceleme ve Notlar:), C.1 İstanbul: Yapı Kredi Yayınları,.
• Uzun Hasan ve Fatih Mücadelesi Döneminde Doğuda Venedik Elçileri Caterino Zeno ve Ambrogio Contarini’nin Seyahatnameleri. (2016), T. Gündüz (Çev.), T. 4. Baskı. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Internet Resources:
• URL-1: https://www.britannica.com/biography/Francesco-Balducci-Pegolotti (Access Date: 01.19.2025)
• URL-2:https://tr.wikipedia.org/wiki/Giovanni_da_Pian_del_Carpine (Access Date: 01.15.2025)