KURMACA ESERDE MEKÂNIN KARAKTER ÖZELLİĞİ GÖSTERMESİ (MEKÂNIN ÖZNELEŞMESİ)

Yıl 2025, Sayı: 123, 85 - 102, 27.09.2025

Tolga Bayındır

Öz

Kurmaca eser söz konusu olduğunda “mekân” sadece belirli bir olayın gerçekleştiği yer olarak değil kimi zaman karakterlerin ruh hâlini belirleyen ve yaşanılan olayın atmosferini hazırlayan bir unsur olarak da karşımıza çıkar. Mitolojik metinlerden modern sonrası metinlere kadar geçen her süreçte mekân, kurgunun vazgeçilmez bir ögesi olmuştur. Ancak mekânın edilgenlikten çıkarılıp kurguda etkin bir rol üstlendiği gerçeği son dönem araştırma konuları içinde yer almaktadır. Kurmacada “insan dışı unsurların anlatıcı” olması alışılagelmiş bir yöntemken bu unsurun mekân olması nadir karşılaşılan bir örnektir. Mekânın “karakter gibi” davranması genellikle büyülü/lanetli ev, orman, şato vb. unsurlarda görülür. Ancak bu durumda mekân, yine pasif bir rol oynamaktadır. Mekânın kurmaca bir eserde “karakter olarak” yer alması ise özneleşen mekân örnekleriyle karşımıza çıkar. Hafızanın ve/veya bilincin taşınmasında ve bunun kurguya aktarılmasında yazar, mekâna bir “ses” verir.
Kurmaca eserde, bir karakterin iç dünyasının özellikleriyle şekillenen mekân, nadir de olsa Türk romanında bir “karakter olarak” kurguya dâhil olabilmektedir. Bu çalışmada amaç elde olan nadir örneklerden hareketle konuya dair öncü bir çalışma yapmaktır. Kurmaca eserde mekânın bir karakter olarak davranış sergilediği benzer örneklerin tespiti ile konunun ileride daha derinlemesine bir analizinin yapılması mümkün olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Mekan , Mekânın özneleşmesi , Karakter mekân , Sembolik mekân , Kurmaca

ПРОЯВЛЕНИЕ ПЕРСОНАЖНЫХ ЧЕРТ ПРОСТРАНСТВА В ХУДОЖЕСТВЕННОМ ПРОИЗВЕДЕНИИ (СУБЪЕКТИВАЦИЯ ПРОСТРАНСТВА)

Öz

При анализе художественного произведения, «пространство» предстает не только как место, где разворачивается определённое событие, но и как художественный элемент, способный определять духовное состояние персонажей и формировать атмосферу повествования. От мифологических текстов до постмодернистских произведений пространство неизменно являлось неотъемлемой частью художественного воображения. Однако переход пространства из состояния пассивности к исполнению активной роли в структуре произведения стал предметом исследований сравнительно недавно. Хотя использование в художественном тексте «нечеловеческих элементов» в качестве рассказчика является достаточно привычным приёмом, но превращение в такой элемент именно «пространства», встречается крайне редко. «Поведение пространства как персонажа» обычно наблюдается в образах заколдованного или проклятого дома, леса, замка и других подобных мотивов. Однако даже в этих случаях пространство остаётся в пассивной позиции. Особый случай представляет репрезентация пространства в художественном произведении как «персонажа», что свидетельствует о его субъективации. При передаче памяти и/или сознания, а также их включении в художественное повествование автор наделяет пространство особым «голосом». В художественном произведении пространство, трансформированное в соответствии с внутренним миром персонажа, хотя и редко, всё же может быть включено в структуру турецкого романа в качестве «персонажа». Цель данного исследования заключается в том, чтобы, опираясь на немногочисленные имеющиеся примеры, предложить вступительный анализ заявленной темы. Выявление аналогичных случаев, в которых пространство обретает характеристики персонажа, позволит в дальнейшем осуществить более глубокое изучение этой проблемы.

Anahtar Kelimeler

Пространства , Субъективизация пространства , Пространство персонажей , Символическое пространство , Художественная литература

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАДА КЕҢІСТІКТІҢ КЕЙІПКЕРЛІК СИПАТ ТАНЫТУЫ (КЕҢІСТІКТІҢ СУБЪЕКТІЛЕНУІ)

Öz

Көркем шығарма жайлы сөз болғанда «кеңістік» тек белгілі бір оқиғаның өтетін орны ғана емес, кейде кейіпкерлердің рухани халін айқындайтын әрі оқиғаның атмосферасын жасайтын көркемдік элемент ретінде де көрініс табады. Мифологиялық мәтіндерден бастап постмодерндік туындыларға дейінгі кезеңде кеңістік қиялдың ажырамас бөлшегі болып келген. Алайда кеңістіктің енжар күйден шығып, көркем шығарманың құрылымында белсенді рөл атқаруы – соңғы уақыттағы зерттеу тақырыптарының бірі. Көркем шығармада «адамнан басқа элементтердің баяндаушы болуы» үйреншікті тәсіл саналғанымен, мұның «кеңістік», яғни «мекен» болуы сирек кездеседі. Кеңістіктің «кейіпкер тәрізді» әрекет етуі әдетте сиқырланған/қарғыс атқан үй, орман, қамал секілді көріністерде байқалады. Бірақ мұндай жағдайда кеңістік әлі де пассивті қалыпта қала береді. Ал кеңістіктің көркем шығармада «кейіпкер ретінде» бейнеленуі – оның субъектілік сипатқа ие болуының айғағы. Жад пен/немесе сананы жеткізуде, сондай-ақ оны қиялға көшіруде жазушы кеңістікке өзіндік «үн» береді. Көркем шығармада кейіпкердің ішкі әлемінің ерекшеліктерімен түрленген кеңістік сирек болса да, түрік романында «кейіпкер ретінде» шығарма құрылымына еніп отырады. Зерттеудің мақсаты – қолда бар аз ғана мысалға сүйене отырып, тақырыпқа қатысты кіріспе талдау жүргізу. Көркем шығармада кеңістіктің кейіпкер сипатына ие болатын ұқсас, басқа мысалдарын анықтау арқылы бұл мәселені болашақта тереңірек зерделеуге мүмкіндік туады.

Anahtar Kelimeler

Қеністік , Кеңістіктің субъектіленуі , Кейіпкерлер кеңістігі , Символдық кеңістік , Көркем әдебиет

Л.З.НЕГІЗІН ҚҰРАСТЫРАТЫН КӨЗДЕР. THE CHARACTERİSTİCS OF SPACE AS A CHARACTER İN FİCTİON

Öz

When it comes to fictional works, “space” is not only the place where a certain event takes place, but also an element that determines the mood of the characters and prepares the atmosphere of the event. In every process from mythological texts to post-modern and after texts, setting has been an indispensable element of fiction. However, the fact that setting has been removed from passivity and taken on an active role in fiction is among the recent research topics. While it is a common method in fiction for “non-human elements to be narrators”, it is a rare example for this element to be setting. The “character-like” behavior of setting is usually seen in elements such as magical/cursed houses, forests, castles, so on... However, in this case, setting again plays a passive role. The presence of setting “as a character” in a fictional work is encountered with examples of subjectified text. In carrying memory and/or consciousness and transferring this to the fiction, the author gives a “voice” to the setting.
In a fictional work, the space shaped by the characteristics of a character’s inner world can, although rarely, be included in the plot as a “character” in Turkish novels. The aim of this study is to conduct a pioneering study on the subject based on the rare examples at hand. By identifying similar examples in which the space behaves as a character in a fictional work, it will be possible to conduct a more in-depth analysis of the subject in the future.

Anahtar Kelimeler

Space , Subjectification of space , Character space , Symbolic space , Fiction

Kaynakça

• Kaynaklar Aytmatov C. (1995). Toprak Ana (Ü. Tamer, Çev.). İstanbul: Varlık Yayınları.
• Bachelard, G. (2014). Mekânın Poetikası (A. Tümertekin, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Bakhtin, M. (2001). “Romanda Zaman ve Kronotop Biçimlerine İlişkin Sonuç Niteliğinde Kanılar”. Karnavaldan Romana / Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar (C. Soydemir, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
• Bal, M. (2024). Anlatıbilim “Anlatı Kuramına Giriş” (U. Gezen, Çev.). İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Brontë, E. (2014). Uğultulu Teperler (N. A. Öncül, Çev.). İstanbul: Can Yayınları.
• Campbell, J. ve Moyers, B. (2010). Mitolojinin Gücü (Z. Yaman, Çev.). İstanbul: MediaCat Yayınları.
• Eco, U. (2015). Efsanevi Yerlerin Tarihi (K. Atakay, Çev.). İstanbul: Doğan Egmont Yayıncılık.
• Eliade, M. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi (Aç Berktay, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Eryümlü, C. (2004). Kalimerhaba İzmir. İstanbul: Dünya Yayınları.
• Foucault, M. (2001). Kelimeler ve Şeyler “İnsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi” (M. A. Kılıçbay, Çev.). Ankara: İmge Yayınları.
• Foucault, M. (1984). Of Other Spaces: Utopias and Heterotopias (J. Miskowiec, Çev.). Erişim: https://web.mit.edu/allanmc/www/foucault1.pdf. [24.06.2025] Gilman, C. P. (2019). Sarı Duvar Kâğıdı (S. D. Karali, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Halbwachs, M. (2018). Kolektif Bellek (Z. Karagöz, Çev.). İstanbul: Pinhan Yayınları.
• Jackson, S. (2020). Tepedeki Ev (D. Körpe, Çev.). İstanbul: Siren Yayınları.
• Jung, C. G. (2007). İnsan ve Sembolleri. (A. N. Babaoğlu, Çev.). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Kafka, F. (2019). Şato (R. Minareci, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Kemal, Y. (2018). Orta Direk “Dağın Öte Yüzü 1”, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kerouac, J. (2016). Yolda (A. Pardo, Çev.). İstanbul: Siren Yayınları.
• Levi-Strauss, C. (1995). Hüzünlü Dönenceler (Ö. Bozkurt, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Marquez, G. G. (2019). Yüzyıllık Yalnızlık (S. Selvi, Çev.). İstanbul: Can Yayınları.
• May, R. (2016). Psikoterapist ve Mitlere Yolculuk (K. Işık, Çev.). İstanbul: Okuyan Us Yayınları.
• Poe, E. A. (2023). Usher Evi’nin Çöküşü (D. Körpe, Çev.). İstanbul: İthaki Yayınları.
• Safa, P. (2022). Matmazel Noraliya’nın Koltuğu. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Steinbeck, J. (2021). Gazap Üzümleri (R. Güran, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.