ИСТОЧНИКОВАЯ БАЗА «СРАВНИТЕЛЬНОГО СЛОВАРЯ ТЮРКО-ТАТАРСКИХ НАРЕЧИЙ» Л.З. БУДАГОВА

Yıl 2025, Sayı: 123, 53 - 84, 27.09.2025

Mahliyo Tuxtasinova

Öz

Настоящая статья посвящена научному анализу источниковедческой базы одного из важнейших достижений тюркологии XIX века – двухтомного «Сравнительного словаря турецко-татарских наречий…», составленного Л.З. Будаговым. Основной целью исследования является выявление письменных и устных источников, использованных при создании данного сравнительного словаря, и раскрытие их роли в интерпретации языковых единиц, представленных в словарных статьях.
В статье подробно рассматриваются 18 основных источников, на которые опирался Будагов, и анализируется влияние каждого из них на толкование лексем. В частности, изучены такие произведения, как «Бабур-наме», «Кисас-и Рабгузи», «Мухакемат ал-луғатайн», «Сирад аль-кулуб», «Тарих-и мулюк-и Аджам», а также работы таких исследователей, как В.В. Радлов, А. Вамбери, Н. Ильминского, А. Троянского, И. Гиганова и значимые словари арабского, персидского и тюркского происхождения (например, «Бурхан-и кати», «Фарханги Шуурий», «Камус аль-Мухит», «Лугат-и Турки»).
Особое внимание уделяется роли аутентичных текстовых примеров из каждого источника в объяснении конкретных лексем, методике Л.З. Будагова, основанной на контекстуальном анализе, его вниманию к семантическим различиям и последовательному представлению морфологических форм. В статье сравнительно анализируются фонетические, семантические и графические варианты слов, характерные для чагатайского, киргизского, казанского, тобольского, алтайского и османо-турецкого языков.
Результаты исследования показывают, что Будагов не только создал словарь с передовым для своего времени подходом, но и продемонстрировал стремление осветить каждый языковой пласт в историко-литературном контексте, приблизившись к принципам современной лексикографии. Статья также подтверждает, что словарь Будагова представляет собой прочную основу для изучения исторической семантики и лексикографии тюркских языков.

Anahtar Kelimeler

Л.З. Будагов , сравнительный словарь , чагатайский язык , источниковедение , древнетюркские языки

Л.З. БУДАГОВТЫҢ «ТҮРКІ-ТАТАР ДИАЛЕКТІЛЕРІНІҢ САЛЫСТЫРМАЛЫ СӨЗДІГІ» ЕҢБЕГІНІҢ НЕГІЗІН ҚАЛАҒАН ДЕРЕККӨЗДЕР

Öz

Бұл мақала XIX ғасырдағы түркология ғылымының аса ірі жетістіктерінің бірі – Л.З. Будагов құрастырған екі томдық «Түркі-татар диалектілерінің салыстырмалы сөздігінің» дереккөздік негізін ғылыми тұрғыда талдауға арналған. Зерттеудің басты мақсаты – осы салыстырмалы сөздікті жасау барысында пайдаланылған жазба және ауызша деректерді анықтау әрі сөздік мақалаларындағы тілдік бірліктерді түсіндірудегі олардың рөлін айқындау.
Мақалада Будагов пайдаланған негізгі 18 дереккөзге жан-жақты талдау жасалып, олардың әрқайсысының жекелеген лексемаларды түсіндіруде тигізген ықпалы қарастырылады. Атап айтқанда Бабырнама, Қиссаси Рабғузи, Мұхокамат әл-Лұғатайн, Сираж әл-қулуб, Тарих-и мулук-и әжам сияқты еңбектермен қатар В.В. Радлов, Г. Вамбери, Н. Ильминский, А. Троянский, И. Гиганов секілді ғалымдардың еңбектері, сондай-ақ араб, парсы және түркі тілдеріндегі маңызды сөздіктер (Бурхан-и қати‘, Фарһанг-и Шоури, Қамус әл-Мұхит, Лұғат-и түркӣ) жан-жақты сарапталған.
Мақалада әрбір дереккөзден алынған мәтіндік мысалдардың нақты лексемаларды түсіндірудегі орны, Будаговтың контекстуалды талдауға негізделген әдістемесі, семантикалық ерекшеліктерге мән беруі, морфологиялық формаларды жүйелі түрде ұсынуы айрықша атап өтіледі. Сондай-ақ шағатай, қырғыз, қазан, тобыл, алтай және осман түріктерінің диалектілеріне тән фонетикалық, семантикалық және графемалық варианттарға салыстырмалы талдау жүргізіледі.
Зерттеу нәтижелері Будаговтың сөздікті өз дәуірі үшін әдістемелік тұрғыдан озық тәсілдермен құрастырғанын, әрбір тілдік қабатты тарихи және әдеби контекст аясында қарастыруға ұмтылу арқылы қазіргі заманғы лексикография қағидаттарына сай ғылыми көзқарас ұстанғанын көрсетеді. Сонымен бірге Будагов сөздігінің тарихи семантика мен түркі тілдері лексикографиясының маңызды іргетасы ретінде өзектілігін әлі күнге дейін сақтап отырғаны дәлелденеді.

Anahtar Kelimeler

Л.З. Будагов , салыстырмалы сөздік , шағатай тілі , деректану , көне түркі тілдері

L. Z. BUDAGOV’UN “TÜRK-TATAR LEHÇELERİNİN KARŞILAŞTIRMALI SÖZLÜĞÜ”NE TEMEL OLUŞTURAN KAYNAKLAR

Öz

Bu makale, 19. yüzyıl Türkoloji çalışmalarının en önemli başarılarından biri olan L. Z. Budagov’un iki ciltlik “Сравнительный словарь турецко-татарских наречий…” (Türk-Tatar Şivelerinin Karşılaştırmalı Sözlüğü) adlı eserinin kaynakbilimsel temellerini bilimsel bir şekilde incelemeye adanmıştır. Araştırmanın temel amacı, bu karşılaştırmalı sözlüğün hazırlanmasında kullanılan yazılı ve sözlü kaynakları belirlemek ve bu kaynakların sözlük maddelerinde yer alan dil birimlerinin açıklanmasındaki rolünü ortaya koymaktır.
Makale kapsamında Budagov’un yararlandığı 18 temel kaynak derinlemesine analiz edilmiş; her bir kaynağın sözlükteki sözcük açıklamaları üzerindeki etkisi incelenmiştir. Özellikle Baburnâme, Kısasü’l-Enbiyâ (Rabgûzî), Muhakemetü’l-Lugateyn, Sirâcü’l-Kulûb, Târîh-i Mülûk-i Acem gibi klasik metinler ile V. V. Radlov, H. Vambéry, N. İlminskiy, A. Troyanskiy, I. Giganov gibi araştırmacıların eserleri ve ayrıca Arapça, Farsça ve Türk dillerine ait önemli sözlükler (örneğin, Burhân-ı Kâtıʿ, Ferheng-i Şuʿûrî, Kâmûsü’l-Muhît, Lugat-ı Türkî) ayrı ayrı değerlendirilmiştir.
Her bir kaynaktan alınan özgün metin örneklerinin sözlükteki belirli leksemaları açıklamadaki işlevi, Budagov’un bağlamsal çözümlemeye dayalı metodolojisi, anlam farklılıklarına gösterdiği dikkat ve morfolojik biçimlenmeleri sistematik olarak ortaya koyması, makalenin bilimsel yenilik boyutlarını oluşturmaktadır. Özellikle Çağatay, Kırgız, Kazan, Tobol, Altay ve Osmanlı Türkçesine ait kelimelerin fonetik, semantik ve grafemik varyantları karşılaştırmalı olarak sunulmuştur.
Araştırma sonuçları, Budagov’un sadece dönemi için ileri düzeyde bir sözlük oluşturmakla kalmayıp, aynı zamanda her bir dil katmanını tarihî-edebî bağlam içinde açıklamaya çalışan ve modern leksikografi ilkelerine yakın duran bir yaklaşımı benimsediğini ortaya koymaktadır. Makale ayrıca, Budagov’un sözlüğünün Türk dillerinin tarihî semantiği ve sözlükbilimi açısından sağlam bir temel oluşturduğunu bir kez daha teyit etmektedir.

Anahtar Kelimeler

L.Z. Budagov , karşılaştırmalı sözlük , Çağatay dili , kaynakbilim , Eski Türk dilleri

SOURCES FORMING THE BASIS OF L.Z. BUDAGOV’S “COMPARATIVE DICTIONARY OF TURKIC-TATAR DIALECTS”

Öz

This article is devoted to the scholarly analysis of the source of one of the most significant achievements in 19th-century Turkology – the two-volume Comparative Dictionary of Turkic-Tatar Dialects compiled by L.Z. Budagov. The main objective of the study is to identify the written and oral sources used in the creation of this comparative dictionary and to elucidate their role in the interpretation of linguistic units within the dictionary entries.
The article thoroughly examines 18 major sources utilized by Budagov, analyzing how each influenced the explanation of specific lexemes. In particular, works such as the Baburnama, Qissasi Rabghuzi, Muhokamat al-Lughatayn, Siraj al-Qulub, Tarikh-i Muluk-i Ajam, as well as the writings of scholars like V.V. Radlov, H. Vambéry, N. Ilminsky, A. Troyansky, and I. Giganov, along with important dictionaries in Arabic, Persian, and Turkic languages (e.g., Burhan-e Qati‘, Farhang-e Shu‘uri, Qāmūs al-Muḥīṭ, Lughat-i Turki) are examined in detail.
The article highlights the role of actual textual examples derived from each source in explaining specific lexemes. Budagov’s methodology based on contextual analysis, his attention to semantic distinctions, and his systematic presentation of morphological forms – all of which constitute the innovative aspects of the study. Special attention is given to the comparative analysis of phonetic, semantic, and graphemic variants of words belonging to Chagatai, Kyrgyz, Kazan, Tobol, Altai, and Ottoman Turkish dialects.
The findings demonstrate that Budagov not only compiled a dictionary using a methodologically advanced approach for his time but also exhibited a perspective aligned with modern lexicographical principles by striving to contextualize each linguistic layer within its historical and literary background. Moreover, the study reaffirms that Budagov’s dictionary continues to serve as a solid foundation for the historical semantics and lexicography of the Turkic languages.

Anahtar Kelimeler

L.Z. Budagov , comparative dictionary , Chagatai language , source criticism , historical Turkic languages

Kaynakça

• References:
• Abdurahmonov, G‘., & Shukurov, Sh. (1973). O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi (s. 87). Toshkent: O‘qituvchi. Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati (ANATIL) (1983–1985). IV jild. Toshkent: Fan.
• Blagova, G. F. (2012). L. Z. Budagov, N. I. Ilminskiy i voprosy nesistemnoĭ preemstvennosti v tyurkologii. Uralo-altaĭskie issledovaniya, (2) [7], 101–109.
• Bobir, Z. M. (1960). Bobirnoma (sah. 407). Toshkent: O‘zbekiston SSR Fanlar Akademiyasi.
• Borovkov, A. K. (1960). Leksikograficheskaya traditsiya v slovariakh chagataiskogo yazyka. In Leksikograficheskiĭ sbornik (Vol. IV, ss. 151–162). Moskva.
• Budagov, L. Z. (1869). Sravnitelʹnyĭ slovarʹ tur︠e︡t︠s︡ko tatarʹskikh narеčīĭ (Vol. I, 810 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
• Budagov, L. Z. (1871). Sravnitelʹnyĭ slovarʹ tur︠e︡t︠s︡ko tatarʹskikh narеčīĭ (Vol. II, 415 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
• Giganov, I. (1804). Slovarʹ rossiĭsko tatarskīĭ (s. 3). Sankt Peterburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk.
• Handjéri, A. (1840). Dictionnaire français arabe persan et turc (Tome premier). Moscou: De l’Imprimerie de l’Université Impériale.
• Handjéri, A. (1841). Dictionnaire français arabe persan et turc (Tome II). Moscou: De l’Imprimerie de l’Université Impériale.
• Ilminsky, N. I. (1857). Baber Nameh: Diagataiče ad fidem codicis petropolitiani. Sazani.
• Ilminskiĭ, N. I. (1860). Materialy k izucheniiu kirgizskogo narechi︠i︡a. Kazanʹ: Imperatorskii Kazanʹskiĭ universitet.
• Navoiy, A. (2011). To‘la asarlar to‘plami: Xamsa. Saddi Iskandariy, Tarixi anbiyo va hukamo, Tarixi muluki Ajam (Vol. 8). Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi ijodiy-matbaa uyi.
• Ölmez, Z. K. (1998). Çağatayca sözlükler. Kebikeç, (6).
• Radlov, V. V. (1866). Narechiya tyurkskikh plemen, zhivushchikh v Yuzhnoĭ Sibiri i Dzungarskoĭ stepi (s. 232). Sankt Peterburg: Tipografiya Imperatorskoi akademii nauk.
• Sakkokiy. (1966). Gʻazallar. Tashkent.
• Sakkokiy. (1988). Gʻazallar, qasida (Hayot vasfi, sah. 211). Tashkent: G‘. G‘ulom nomidagi Adabiyot va San‘at nashriyoti.
• Shamsiev, P., & Ibrohimov, S. (1972). Navoiy asarlari lugʻati (s. 492). Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va San‘at nashriyoti.
• Shaykh Hidayat Allah. (1825). Lug‘at i Turki (Vol. 1, s. 14). Calcutta.
• Troyanskiĭ, A. (1833). Slovarʹ tatarskogo yazyka (s. 266). Kazanʹ: Tipografiya Universiteta.
• Ubaydullaev, A. A. (2011). “Lug‘ati turkiy”ning leksikografik tadqiqi. Toshkent.
• Umarov, E. A. (1992). Eski o‘zbek lug‘atlari (s. 16). Toshkent.
• Vambéry, Á. (1867). Ćagataischen Sprache. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Velyaminov Zernov, V. V. (1868). Slovarʹ jagataj turc̦eskīi (420 s.). Sankt Peterburg: Tipografīya Imperatorskoi akademīi nauk.
• Internet Resources:
• Esad, M. (1801). Kitab-ı Lehçet ül-lûgat [Dictionary]. Kostantiniye: Dār al-Ṭibāʻah al-Maʻmūrah al-Sulṭānīyah. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990045687900203941 (Access Date: 18.05.2025).
• Rabghūzī, N. B. (1899). Qiṣaṣ al-anbīyāʼ [Lithographed bibliography]. Tipo-litografiya Br. Portsevykh. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990072772530203941 (Access Date: 18.05.2025).
• Quatremère, É. (1841). Muhakamat al lughatain. In Chrestomathie en Turc oriental (pp. 1–39). Paris. Harvard University. (n.d.). Muhakamat al lughatain. Islamic Heritage Project. https://wiki.harvard.edu/confluence/display/turkic/Muhakamat+al-lughatain(Access Date: 21.05.2025).
• e Tarix. (n.d.). Navoiy haqida maqola. https://e-tarix.uz/milliyat-insholari/621-navoiy.html, (Access Date: 22.05.2025).
• Navoiy, A. (n.d.). Muhokamat al lug‘atayn, Mezon al avzon, Tarixi anbiyo va hukamo, Tarixi muluki Ajam, Arbain, Siroj al muslimin, Munojot, Risola i tiyra andoxtan, Un (Jil. 6). Toshkent: Milliy kutubxona. http://navoi.natlib.uz:8101/uz/muhokamat_ul_lugatayn_mezon_ul_avzon_tarixi_anbiyo_va_hukamo_tarixi_muluki_ajam_arbain_siroj_ul_muslimin_munojot_risolai_tiyr_andoxtan_un_oltinchi_tom/muhokamat_ul_lugatiyn/, (Access Date: 25.05.2025).
• Fayrūzābādī, Y. ibn ʿAbdullāh. (1834). Al-Qāmūs al-Muḥīṭ. Būlāq: al-Maṭbaʻah al-Kubrā al-ʿĀmirah. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990053882030203941, (Access Date: 27.05.2025).
• Şuuri, H. (1742). Farhang-i Shuʻūrī va al-musammāh bi-Navāl al-fuz̤alā va lisān al-ʻAjam [Dictionary]. Kostantiniye: Dar ut-Tıbaat il-Mamure. https://id.lib.harvard.edu/curiosity/islamic-heritage-project/40-990069473290203941, (Access Date: 28.05.2025).
• Tabrīzī, M. Ḥ. ibn K. (1832). Burhān-i Qāṭiʿ [Persian dictionary]. Bombay. https://catalog.hathitrust.org/Record/008394784, (Access Date: 28.05.2025).