AN ASSESSMENT ON THE WORK TITLED AQLAK-E MOHSENÎ BY HOSAYN WA‘İZ KÂSHEFÎ

Yıl 2024, Sayı: 21, 27 - 62, 30.12.2024

Abdullah Dodangeh

https://doi.org/10.53440/bad.1585823

Öz

Nasihatnâme/Siyasetnâme types of works are written on the ethics and philosophy of state administration. These works are extremely important to give direction to the nature of history studies. Aḵlāq-e Moḥseni (Jawāher al-asrār) is one of such works which also forms the subject of our study. The work has been completed in Persian by Kamāl-al-dīn Ḥosayn Wāʿeẓ Kāšefī in 900/1494-1495 and titled after Abu’l-Moḥsen the son of Timurid’s leader, Sultan Ḥosayn Bāyqarā. The work consisting of forty chapters focused on matters such as ethics, law, justice, courage, effort, generosity, consultation, etc.
During the Ottoman Empire Aḵlāq-e Moḥseni, for the first time has been translated to Ottoman as Enîsü'l-Arifîn by Pîr Muhammad b. Pîr Pîr Ahmed (Azmî) Efendi in 974/1566-1567, during the reign of II. Sultan Selim (d.982/1574).
Aḵlāq-e Moḥseni is an important work in eastern and western literature as well. The work has been translated into various languages and published in places such as Iran, India, and the UK.
In our study, will focus on nasihatnâme/siyasetnâme types of works and their importance in terms of historiography, the orientation of Aḵlāq-e Moḥseni with literary, philosophical and political aspects.

Anahtar Kelimeler

Morality, Philosophy of Administration, Nasihatnâme/Siyasetnâme Timurids, Wāʿeẓ Kāšefī, Aḵlāq-e Moḥseni

HÜSEYİN V‘İZ-İ KÂŞİFÎ’NİN AHLÂK-Î MUHSİNÎ ADLI ESERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Öz

Nasihatnâme/Siyasetnâme türü eserler, ahlâk ve devlet yönetim felsefesine dair telif olunmuşlardır. Bu eserler mahiyeti itibariyle tarih çalışmalarına yön verecek derecede önemlidirler. Bunlardan birisi de çalışmamızın konusunu teşkil eden Ahlâk-î Muhsinî (Cevâhirü’l-Esrâr) adlı eserdir. Eser, Hüseyin Vâ‘iz-i Kâşifî tarafından 900/1494-1495 yılında Farsça olarak tamamlandıktan sonra Timurlu Sultanı Hüseyin Baykara’nın oğlu Ebül-Muhsin Mirza’ya sunulmuştur. Kırk bâbdan oluşan eserde, ahlâk, hukuk, adalet, şecaat, himmet, cömertlik, istişare gibi mevzular üzerinde durulmuştur.
Osmanlılar döneminde, ilk defa Sultan II. Selim (ö.982/1574) zamanında, Pîr Muhammed b. Pîr Ahmed (Azmî) Efendi tarafından 974/1566-1567 yılında Enîsü’l-Ârifîn künyesi ile Osmanlı Türkçesine tercüme edilmiştir. Anlaşıldığı üzere Ahlâk-ı Muhsinî adlı eser, doğu edebiyatında olduğu gibi, batı literatüründe de önemi haizdir. Ahlâk -î Muhsinî, İran, Hindistan, İngiltere gibi birçok yerde defalarca basılmış, çeşitli dillere tercüme edilmiştir.
Çalışmamızda genel olarak nasihatnâme/siyasetnâme türü eserlerin tarihçilik açısından önemi ve özel olarak Ahlâk -î Muhsinî aldı eserin edebî, felsefî ve siyasî yönleriyle tanıtımı yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ahâlk, Yönetim Felsefesi, Timurlular, Nasihatnâme/Siyasetnâme Geleneği, Hüseyin Vâ‘iz-i Kâşifî, Ahlâk-î Muhsinî

Kaynakça

• Abdurrahman Câmî, (1962). Nefahâtü’l-Üns. Lâmiî Çelebi (çev.). İstanbul: Marifet Yayınları.
• Aksu, A. (2008). Nehcü’l-belâğâ’da Hz. Ali’nin Bazı Tavsiye ve Uyarıları. C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. (XII/2), (s. 35-54).
• Algar, H-Alparslan, A. (1998). Hüseyin Baykara. DİA (XVIII. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (530-532).
• Anay, H. (1994). Devvânî. DİA (IX. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (257-262).
• Avcı, C. (2006). Nasîhatü’l-Mülûk. DİA (XXXII. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (411).
• Avçin, M. (2012). Bir Siyasetname olarak Ahlâk-ı Muhsinî. Türkoloji Araştırmaları. (II/VII), (145-160).
• Bahar, M. T. (1381). Melikü’ş-şü‘erâ. Sebkşinâsî (III. Cilt). Tahra: İntişârât-ı Zavvâr, (193-195).
• Blaydes, J. vd. (2013) Mirrors for Princes and Sultans: Advice on The Art of Governance in The Medieval Christian and Islamic Worlds. (October 4), (1-3).
• Browne, E. G. (1386). Tarih-i Edebiyat-ı İran, ez Firdevsî tâ Câmî. (G. Sedrî-Efşâr, çev.). Y.y: İntişârât-ı Morvârid.
• Çolak, O. (2003). İstanbul Kütüphanelerinde Bulunan Siyasetnâmeler Bibliyografyası. Türkiye Araştırmaları Litaratür Dergisi. (II/I). İstanbul: Bilim ve Sanat Vakfı, (339-378).
• Davutoğlu, A. (2009). Siyâset. DİA (XXXVII. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (294-299).
• Dehhuda, A. E. (1344). Ra’sü’l Kelb. Lugatnâme (III, Cilt). Tahran: Çâphâne-yi Dânişgâh-i Tahran, (10446).
• Dehhuda, A. E. (1373). Lugatnâme. (XI. Cilt). Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tehran, (15886-15887.
• Demirci, M. (2005). Emevîlerden Abbâsîlere Geçiş Sürecinin Bir Tanığı: Abdullah İbnü’l-Mukaffâ ve Risaletü’s-Sahâbesi. D.E.Ü, İlahiyat Fakültesi Dergisi. (XXI), (117-148).
• Dihkâniyân, C.-Nikûbaht, N. (1390). Nakd-i Ahlâkgerâî der Kelîle ve Dimne bâ Nîmnigâhi bi Endîşehâ-i Machiavelli. Faslnâme-i İlmî-Pejûhişî, Nakd-i Edebî, (XIV), (135).
• Dirâyetî, M. (1389). Fihristvâre-i Destnevîshây-i İran (Denâ) (XII. Cilt). Tahran: Ketabhâne, Muze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şurây-ı İslâmî.
• Durmuş, İ. (2000). İbnü’l-Mukaffa. DİA. (XXI. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (130-134).
• Durmuş, İ. (2006). Nehcü’l-Belâga. DİA (XXXII. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (538-540).
• Firdevsî. (2005). Şehnâme. (Necati Lugal, çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Gâzâlî. (1389). Nasihatü’l-Mülûk. (Kıvâmeddîn Taha, haz.). Tahran: İntişârât-i Câmî.
• Harman, Ö. F. (2011). Kârûn, DİA (XXIV. Cilt), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (519-520).
• Hüseyin Va‘iz-i Kâşifî. (1358/1979). Ahlâk-ı Muhsinî, Tahran: Kitaphâne-i İlmiye-i Hâmidî.
• Hüseyin Va‘iz-i Kâşifî. (1369). Bedâyi‘u’l-efkâr fî Senâyi‘u’l-eş‘âsâr. (Mîr Celâleddîn Kezâzî, tsh). Tahran: Neşr-i Merkez.
• Hüseyin Va‘iz-i Kâşifî. Ahlâk-ı Muhsinî. Murtaza Müderrisî-i Çihârdehî. Mukaddime bölümü.
• Karaismailoğlu, A. (1999). Hüseyin Vâiz-i Kâşifî. DİA (XIX. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (16-18).
• Karaismailoğlu, A. (2002). Kelîle ve Dimne, DİA (XXV. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (210-212).
• Kâtip Çelebi. (1941). Keşfü’z-Zunûn, Ankara: Maarif matbaası.
• Kâtip Çelebi. (2007). Keşfü’z-z Zunûn, II, (Rüştü Balcı, çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Keleş, R. (2010). Türk Edebiyatı’nda Nasihat, A.Ü Türkiyat Araştırmaları Dergisi (TAED), (XLIV). (202-205).
• Kılınç, B. Kendi Kendine Bir Kavram: Adalet. Genç Hulukçular Hukuk Okumaları Birikimler-4. (Muharrem Balcı, ed.). İstanbul: Hukuk Vakfı Yayınları.
• Kut, G. (1989). Ali Şîr Nevâî. DİA (II. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (449-453).
• Lambton, A.K.S. (1385). Seyri der Tarih-i İran Ba‘d ez İslâm. (Y. Âjend, Farsça çev.). Tahran: İntişârât-i Emîr Kebîr. Levend, A. S. (1962). Siysertnâmeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı. Ankara: TTK, (167-194).
• Mehcûb, M. C. (1387). Edebiyât-ı Âmiyâne-i İran (I-II. Cilt). Tahran: Neşr-i Çeşme.
• Merçil, E. (2008). Saffârîler. DİA (XXXV. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (464-465).
• Mevlânâ. (1386). Mesnevî-Manevî. (Reynold Nicolson, haz.). (Gulam Hüseyin İ‘râbî, tsh). , Tahran: İntişârât-ı Ordibehişt.
• Mottaqî, H. (1395). Fihrist-i Nuseh-ı Hatti-yi Farsî-yi Enstitu Destnüvisha-yi Şarkî-yi Ferhengistan-ı Ulum-ı Rusiye- Saint Petersburg. (XI. Cilt). Tahran: Kitabhâne-i Milli-yi İran.
• Mukîmî, H. G. (1388). Feslnâme-yi Hukûmet-i İslâmî. (IX. Cilt). Tahran: y.y.
• Nişâtiyye, N. T. (1394). Hâniş-i Tefsîrî-yi Ahlâk-ı Muhsinî bi Mesâbih-i Enderznâme-i Siyasî-yi Asr-i Timuriyân. Feslnâme-i İlmî-Pejûhişî-yi. (95-125).
• Niyazi, M. (1993). Türk Devlet Felsefesi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Öntürk, V. (2016). Saffârî Emîri Ya’kub b. Leys’in Siyasi Faaliyetleri. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Ortadoğu Özel Sayısı. (217-238).
• Öz, M. (1999). Klasik Dönem Osmanlı Siyâsî Düşüncesi. İslam Araştırmaları Dergisi, (I/12), (27-29).
• Özaydın, A. (1995). Esfâr b. Şirveyh. DİA (XI. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (373-374).
• Özbek, S. (2003). 60. Yılında İlim ve Fikir Adamı Prof. Dr. Kâzım Yaşar Kopraman’a Armağan. Ankara: Berikan Yayınları.
• Özmen, A. (2014). Siyâsetnâme’de Yönetim Felsefesi. Gümüşhane Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, (III/10). (203-218).
• Palabıyık, H. (2001). Türk Devlet Telakkisinde Tebaa Anlayışının Tarihî ve Dinî Bazı Kökenleri, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (XVI). (172-175).
• Râzî, S. (2015). Nehcü’l-belâga. (Seyyid Ali Hüseynî Buhtî, thk). (Kadri Çelik, çev.). İstanbul: ASR Yayınları.
• Rencber, M. (t.y.). Siyâsetnâmenüvîsî der İran. Pejuhişgâh-i Ulûm-i İnsânî ve Mutalaat-i Ferhengî, FA-Faslnâmeh-i Ulûm-i Siyâsî. (257-258).
• Rosenthal, E I. J. (1996). Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi. (Ali Çaksu, çev.). İstanbul: İz Yayınları.
• Safa, Z. (1386). Tarih-i Edebiyat der İran. (IV. Cilt). Tahran: İntişârât-ı Firdevs.
• Siyâkî, M. D. (1350). Mecmu‘a-yi Makâlât-i Abbâs İkbâl Âştiyânî, Tahran: Kitabfurûşî-yi Hayyâm.
• Srorey, C. A. (1970). Persian Literature. (I. Cilt). London: The Royal Asiatic Society of Great Britain and Irland. Subhî e’s-sâlih. (1968). Nehcü’l-belâğâ. Beyrut: Y.y.
• Şahinoğlu, M. N. (1989). Ahlâk-ı Muhsinî. DİA. (II. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (17-18).
• Şirvânî, H. H. Fârâbî’nin Siyasî Nazariyeleri. (Hüseyin G.Yurdaydın, çev.). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi. (VIII/4). (445-446).
• Tabâtabâî, S. J. (1388). Derâmedi ber Tarih-i Endîşe-i Siyâsî der İran. Tahran: İntişârât-i Kevîr.
• Tosun, N. (2008). Safî Fahreddîn. DİA. (XXXV. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (460).
• Türk, H. B. (2012). Çoban ve Kral, Siyasetnamelerde İdeal Yönetici İmgesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Türkdoğan, M.G. (2010). Bir Siyasetnâme Örneği Olarak Ahmedî'nin İskendernâme'si. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, (III/12). (418-430).
• Uğur, A. (2001). Osmanlı Siyâsetnâmeleri. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Yasa, M. (2009). Nehcü’l-belâğâ’da Hz. Ali’nin Allah Anlayışı. Uluslararası Sosyall Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Research. (II/IX). (499-506).
• Yazıcı, T. Hemdânî Emîr-î Kebîr. DİA, (XVII. Cilt). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (186-188).
• Yûsufî, G. H. (1978). Kâshifî. EI. (IV. Cilt). Leiden: E.J. Brill, (704-705).
• İnternet Kaynakları
• http://www.iranicaonline.org/articles/kasefi_kamal(26.08.2016).
• http://www.aghabozorg.ir/search.aspx (10.08.2016).
• http://193.255.138.2/takvim.asp (10.08.2016).
• http://www.islamansiklopedisi.info/ (10.08.2016).
• http://persian.packhum.org/persian/main?url=pf%3Ffile%3D12401010%26ct%3D0 (29.08.2016).
• http://www.iranicaonline.org/articles/kasefi_kamal (26.08.2016).
• www.princeton.edu/.../Blayde-et-al-Mirrors-Princeton (10.08.2016).
• http://mushaf.diyanet.gov.tr/ (29.08.2016).
• http://www.ensani.ir/fa/17908, (10.08.2016).