GAGAUZ TÜRKÇESİNDE OLUMSUZLUK VE YOKLUK

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 2, 377 - 424, 31.12.2021

Levent Doğan

https://doi.org/10.30903/Balkan.1036565

Öz

Dünyadaki tüm dillerde olumsuz anlama sahip sözcükler yanında cümle ve sözcük düzeyinde olumsuzluğu sağlayan birtakım olumsuzluk işaretleyicileri vardır. Bu açıdan olumsuzluk genel itibarıyla anlamsal ve yapısal olmak üzere iki farklı boyutta değerlendirilir. Olumsuzluğun anlamsal boyutu yapısal boyutu gibi olumsuzluk işaretleyicileriyle sınırlandırılamamakta ve farklı şekillerde incelenebilmektedir. Dillerin söz varlığında herhangi bir olumsuzluk eki almamasına rağmen doğrudan olumsuzluk bildiren pek çok sözcük mevcuttur. Ayrıca bazen olumlu anlama sahip sözcüklerle de olumsuz bir durum ifade edilebilmekte veya bunun zıddı söz konusu olabilmektedir. Bunda sözcüklerin kullanıldıkları bağlama ve kişiye göre kazandıkları anlamlar etkili olmaktadır. Diğer yandan olumsuz sözcükler sadece sözlük anlamlarına göre de çeşitli şekillerde ele alınabilmektedir.
Olumsuzluk her dilde var olan evrensel bir kategoridir. Ancak olumsuzluğun sağlanış biçimi her dilin yapısına ve kurallarına bağlı olarak dilden dile farklılık gösterir. Toplumların yaşadığı coğrafyaya, sahip oldukları değer ve inançlara göre de sözcüklere yüklenen anlamlar ve bunların çağrışım değerleri değişmektedir. Bu türden farklılıklara aynı dilin lehçe ve ağızları arasında da tesadüf edilmektedir.
Bu çalışmada Türk dilinin yaşayan lehçelerinden Gagauz Türkçesinde olumsuzluk, anlamsal ve yapısal olarak ele alınmıştır. Çalışmanın anlamsal olumsuzluk kısmında Gagauz Türkçesi sözlüklerinden tespit edilen olumsuz içeriğe sahip fiil dışındaki her türden sözcük, sözcük grubu ve beddua niteliğindeki sözler çeşitli başlıklar altında sınıflandırılmıştır. Yapısal olumsuzluk kısmında bu sözcüklerle beraber söz diziminde olumsuzluğu sağlayan ek ve unsurların neler oluğu saptanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Türkçesi, olumsuzluk, yokluk, anlamsal, yapısal

NEGATIVITY AND NEGATION IN GAGAUZ TURKISH

Öz

In all languages in the world, besides words with negative meaning, there are some negation markers that provide negativity at the sentence and word level. From this point, negativity is generally evaluated in two different dimensions as semantic and structural. The semantic dimension of negativity cannot be limited to negativity markers like its structural dimension and can be examined in different ways. Although languages do not have any negative suffixes in their vocabulary, there are many words that directly report negation. Moreover, sometimes a negative situation can be expressed with words with a positive meaning or the contrary of it can be in question. In this, the meanings of the words according to the context in which they are used and the person by whom they are used are effective. On the other hand, negative words can be handled in various ways according to their dictionary meanings.
Negativity is a universal category that exists in every language. However, the way negativity is provided differs from language to language, depending on the structure and rules of each language. The meanings attributed to words and their connotation values change according to the geography in which societies live and the values and beliefs they possess. Such differences are also encountered among the dialects and subdialects of the same language.
In this study, negativity in Gagauz Turkish, one of the living dialects of the Turkish language, is discussed semantically and structurally. In the semantic negativity part of the study, all kinds of words, word groups and curse words, except verbs with negative content, determined from Gagauz Turkish dictionaries, were classified under various headings. In the structural negativity part, it has been tried to determine what the suffixes and elements that provide negativity in the syntax are together with these words.

Anahtar Kelimeler

Gagauz Turkish, negativity, negation, semantic, structural

Kaynakça

• AĞCA, Ferruh, Budist Türk Çevresi Metinlerinde Olumsuzluk ve Yokluk Şekilleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 2010.
• AKSAN, Doğan, Anlambilim: Anlambilim konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Bilgi Yayınevi, Ankara 2016.
• BAŞDAŞ, Cahit, “Türkmen Türkçesinde Olumsuzluk ve Yokluk”, TÜBAR, Sayı 37, 2015, ss. 61-72.
• BÖREKÇİ, Muhsine, “Türkçe Öğretimi Bakımından Dil Bilgisi Terimi ve Kavram Olarak Olumluluk-Olumsuzluk”, TDAY-Belleten, Cilt 49, 2001, ss. 44-61.
• CİN, Ali, “Tarihi Türk Şiveleri ve Günümüz Oğuz Grubu Şivelerinde Olumsuzluk İfadesi”, Çanakkale 18 Mart Üniversitesi
• ÇÜRÜK, Selcen, M, “Olumsuzluk ve Kiplik Arasındaki İlişki: Bakış ve Yaklaşımlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 7, Sayı 2, Haziran 2010, ss. 57-72.
• ________, “Olumsuzluğun Anlatı Metinlerindeki İşlevleri Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 9, Sayı 4, Aralık 2012, ss. 147-175.
• ________, “Olumsuzluğun Üstdilsel Kullanımına Dair”, Türkbilig, Sayı 26, 2013, ss. 91-106.
• DELİÇAY, Tahsin, “Arapça Cümle Kuruluşunda olumsuzluk İfadeleri”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 11 Sayı 2, 2001, ss. 119-136.
• ERTEN, Münir, “+sIz Eki Olumsuzluk Eki midir?”, Turkish Studies, Volume 2, Issue 4, 2007, ss. 1168-1173.
• HİRİK, Erkan, “Türkiye Türkçesinde Olumsuzluk Eki”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanma,
• ________, “Anlam Değiştirme Aracı Olarak Olumsuzluk Eki -Ma”, Karadeniz Araştırmaları Journal Of The Black Sea Studies, Cilt 11, Sayı 44, 2015, S. 167-185.
• HİRİK, Seçil, “Kesinlik ve Olumsuzluk İlişkisine Kipsel Yaklaşım”, Turkish Studies, Volume 9-12, 2014, ss. 349-367.
• İLHAN, Nadir ve KABADAYI Ceren, Türk Dilinde Olumsuzluk, Kesit Yayınları, İstanbul 2017.
• İLHAN, Nadir, “Türkçede Olumsuzluk”, Karaman Dil Kültür ve Sanat Dergisi, 2005, ss. 271-279.
• KARAHAN, Leylâ, Türkçede Söz Dizimi, TDK Yayınları, Ankara 2004.
• KORKMAZ, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• ÖZKAN, Bülent, “Türkçede Dilbilgisel Terim Olarak Olumlama ve Olumsuzlama”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 15, Sayı 1, 2006, ss. 269-282.
• ÖZMEN, Mehmet, “Türkçe’de Değil Kelimesi ve Kullanımları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Sayı, 29, 2012, ss. 189-244.
• SEÇKİN, Pelin, Türkçede Olumsuzluk Algısı, Palet Yayınları, Konya 2020.
• SOYDAN, Serpil, “Orhon Kitâbelerinde Kök Halinde ve Türemiş Olan Bazı Kelimelerde Olumlu ve Olumsuz Anlam” ,
• ÜSTÜNER, Ahat, “Eski Türkiye Türkçesinde -sUz Eki”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 11, Sayı 2, ss. 177-184.
• ÜSTÜNOVA, Kerime, “Dilbilgisel Olumsuzlayıcılar”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Cilt 5, Sayı 4, 2016, ss. 1703-1715.
• ÇEBOTAR, Petri ve DRON, Ion, Gagauzça-Rusça-Romınca Sözlük, Pontos, Chişinau 2002.
• HÜNERLİ, Bülent, Mihail Çakir’in Gagauzca (Türkçe)-Rumence Sözlüğü (İnceleme- Metin), Paradigma Akademi, Çanakkale 2019. (MÇGRS)
• KAYNAK, İsmail ve DOĞRU, A. Mecit, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991. (GTS)
• Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (4. Baskı), (Ed.) Levent Doğan, Paradigma Akademi, Çanakkale 2016. (ÇTLEK)
• MERCANKA, Mariya, Kadem Kaynaa, Pontos, Chişinau 2017. (KK)
• ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1996. (GTG)