MANASTIRLI KADINLARIN TAKI VE AKSESUAR KÜLTÜRÜ (1700-1730)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 2, 453 - 490, 31.12.2022

Zülfiye Koçak

https://doi.org/10.30903/Balkan.1226451

Öz

Bugünkü Kuzey Makedonya Devleti’nin en büyük ikinci şehri olan Manastır, I. Murad döneminde, 1380 yılından sonra Osmanlı hâkimiyetine girmiş, Adriyatik kıyıları ile Ege Denizi arasında Via Egnatia adı verilen Doğu-Batı ticaret yolunun tam ortasında bulunduğundan kısa sürede Osmanlı Rumelisi’nin en önemli şehirlerinden biri haline gelmişti. Takip eden yıllarda özellikle II. Murad ve II. Mehmed dönemlerinde buraya Anadolu’nun içlerinden ve Toroslardan planlı şekilde Türkmen grupları yerleştirilerek Türk nüfusunun artması sağlanmış, böylece zamanla Türk-İslam şehir dokusu hâkim kılınmıştı. Osmanlı İmparatorluğu, hâkimiyet sağladığı tarihten itibaren şehirde adlî teşkilatını kurmuş ve halkın hukuki sorunlarını çözmek için buraya kadı atamıştı. Kadı, halkın her türlü hukuksal sorununu çözerken aynı zamanda dava kayıtlarının tutulmasını sağlayarak kültürel mirasın bugüne aktarılmasına hizmet etmişti. Şer‘iyye sicilleri adıyla bilinen bu kayıtlar, halk yaşantısını, merkez-taşra ilişkilerini, mahalli idarelere ait düzenlemeleri, ferman, ilam, hüccet, berat vb. çok çeşitli konuları içerdiklerinden şehir tarihi ve sosyal tarih çalışmalarının temel başvuru kaynaklarından olmuştur. Bu makalede, Manastır mahkemesinde 1700-1730 yılları arasında tutulan on dört adet Şer‘iyye sicil defterinde dağınık halde bulunan ve ölen kişilerden kalan miras ayrıntılarının kaydedildiği doksan sekiz kadın terekesi değerlendirilmiştir. Tereke kayıtları, ölen kişilerin çocuk sayısı, serveti, statüsü, miras paylaşımı, kullandığı eşyalar, eşya fiyatları ve yatırım araçları hakkında bilgiler içermektedir. Bu yönüyle pek çok açıdan değerlendirilebilen bu kaynaklar, belirtilen tarih aralığında Manastırlı kadınların kullandıkları takı ve aksesuarların neler olduğu, hangi malzemelerden hangi türlerinin yapıldığı ve bunların kadınların servet miktarları ile refah seviyesi ve toplumsal statülerine göre değişip değişmediği hakkında da ipuçları vermektedir.

Anahtar Kelimeler

Manastır, Tereke defterleri, Kadın, Takı, Aksesuar

THE JEWELRY AND ACCESSORIES CULTURE OF THE WOMEN OF MANASTIR (1700-1730)

Öz

Manastır, which is the second largest city of the current North Macedonia State, was taken under Ottoman rule after 1380 during the reign of Sultan Murad I. as it is located right in the middle of the east-west trade route called Via Egnatia between the Adriatic coasts and the Aegean Sea, it became one of the most important cities of Ottoman Rumelia within a short time. In the following decades, especially during the reigns of Murad II. and Mehmed II, Turkmen groups from the interior of Anatolia and the Taurus Mountains were settled in the region in a planned and organised manner. This led to an increase in the Turkish population in the region in a short time. As a result of this demographic movement, many mosques, inns, baths, bridges, imaret and madrasahs were built in the region, and the traditional Turkish-Islamic urban texture became dominant. The Ottoman Empire established its judicial organization in the city from the date it came under its rule and appointed a kadi here to solve the legal problems of the people. While solving all kinds of legal problems of the people, the kadi also served to transfer the cultural heritage to the present by keeping the court records. These records, known as the Şer‘iyye registers, contain a variety of subjects such as public life, central-provincial relations, regulations of local administrations, royal decrees, verdicts, deeds, berats, etc. Therefore, they have been one of the main reference sources of urban history and social history studies. In this study, inheritance records of ninety-eight women, which were scattered in the fourteen Şer‘iyye registers kept in the court of Manastır between 1700 and 1730, and in which the details of the inheritance from the deceased were recorded, were evaluated. Inheritance records contain information about deceased persons’ number of children, wealth, status, inheritance sharing, goods used, prices of goods and investment instruments. These sources, which can be evaluated in many ways in this sense, also give clues about what the jewelry and accessories used by the women of Manastır in the specified date range, what types of materials were made, and whether or not they changed according to the wealth of women, their level of welfare, and social status.

Anahtar Kelimeler

Manastır, Tereke defterleri, Kadın, Takı, Aksesuar

Kaynakça

• A- Arşiv Kaynakları
• 30 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 31 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 32 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 33 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 34 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 35 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 36 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 37 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 38 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 39 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 40 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 41 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 42 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili 43 Numaralı Manastır Şer‘iyye Sicili
• B- Kaynak Eserler
• Jean Thévenot, Thévenot Seyahatnamesi, (ed.) Stefanos Yerasimos, (çev.) Ali Berktay, Kitap Yay., İstanbul 2009.
• Lady Montaqu, Türkiye Mektupları 1717-1718, (çev.) Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1973.
• M. de M. D’Ohsson, XVIII. Yüzyıl Türkiyesinde Örf ve Âdetler, (çev.) Zerhan Yüksel, Tercüman 1001 Temel Eser 3.
• Mehmet Tevfik, Manastır Vilayetinin Tarihçesi, Manastır, Beyne’l-Milel Ticaret Matbaası, Manastır 1909.
• Şemseddin Sami, Kamus-ı Türkî, TDK Yay., Ankara 2015.
• Türkiye’nin Dört Yılı 1552-1556, (çev.) A. Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser 18.
• C- Araştırma ve İnceleme Eserler
• AKGÜNDÜZ, Ahmed “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer‘iye Mahkemeleri ve Şer‘iye Sicilleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı 14, 2009, ss. 13-48.
• ANASTOVSKİ, Nick, Contestations Over Macedonian Idendity 1870-1912, Unpublished pHd Thesis, Sup. Robert Pascoe, Melbourne 2005.
• ARSLAN, Mehmet, Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikler, Cilt 4-5, Sarayburnu Kitaplığı, İstanbul 2001.
• AYDIN, M. Akif, İslam-Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., İstanbul 1985.
• CİVELEK, Gökhan, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Manastır Şehri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Tarih Ana Bilim Dalı, Yeniçağ Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Danışman: Doç. Dr. İbrahim Etem Çakır, Erzurum 2021.
• ÇAKIR, İbrahim Etem, “Sofya Şehrinde Kadın Giyim Kuşam Kültürü: XVII. Yüzyılın İkinci Yarısı”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 56, 2016 Erzurum, ss. 1365-1386.
• DİKMEN, Melek ve ÇETİN, Kamile, “Klâsik Türk Şiirinde Kadın Takı ve Aksesuarları”, Bilig, Sayı 61, 2012, ss. 71-98.
• DİMİTROV, Nikola V. & KOTESKİ, Cane & JOSHESKİ, Dusho, Bitola Region in Macedonia- Popuation, Lambert Academic Publishing, Bitola 2015.
• EHSANİ, Arman ve YAZICI, Ersin Yener, “Anadolu’da Bakır Madenciliği ve Kullanımının Kısa Tarihçesi”, Yer Altı Kaynakları Dergisi, Cilt 5, Sayı 9, 2016 Ocak, ss. 43-48.
• ERGİL, Tülay, “Geçmişten Günümüz Takılar ve Antik Küpeler”, Türkiyemiz, Sayı 65, 1991, ss. 42-51.
• FAROQHİ, Suraıya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, (çev.) Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2014.
• GENÇ, Serdar ve GENÇ, Gülsüm, “Rusçuk’ta Giyim Kuşam (17.-18. Yüzyıllar)”, XI. Uluslararası Mübadele ve Balkan Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildirileri Kitabı, 02-03 Aralık 2017 Samsun, (ed.) Mehmet Yavuz Erler, Erol Ofset, Samsun 2018, ss. 559-582.
• GENÇ, Serdar, “Rusçuk’ta Kadınların Kullandığı Takı ve Aksesuarlar (17-19. YY)”, Türk İslâm Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, Cilt 12, Sayı 24, 2017-Yaz, ss. 227-244.
• “Gümüş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt 14, İstanbul 1996, ss. 270-271.
• HARAL, Hesna, Osmanlı Minyatüründe Kadın (Levnî Öncesi Üzerine Bir Deneme), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Sanatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Selçuk Mülayim, İstanbul 2006.
• IDRİZ, Mesut, “Demographic Structure of the 18th Century Ottoman Rule in the Balkans: A Study of Judicial Records (Qādī Sijil) in Manastir”, IJISH, Cilt 3, Sayı 2, 2020, ss. 98-104.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nda Klasik Çağ (1300-1600), (çev.) Ruşen Çakır, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2011.
• İREPOĞLU, Gül, Osmanlı Saray Mücevheri Mücevher Üzerinden Tarih Okumak, BKG Yayınevi, İstanbul 2012.
• KOÇKAR, M. Tekin, “Eskişehir Yöresinde Kafkasya Göçmenlerinin Giyim-Kuşam ve Süslenme Kültürü”, Halk Kültürü’nde Giyim-Kuşam ve Süslenme Uluslar Arası Sempozyumu Bildirileri, (ed.) M. Tekin Koçkar, Osmangazi Üniversitesi Yay., Eskişehir 2008, ss. 91-115.
• KOÇU, Reşad Ekrem, Türk Giyim Kuşam Sözlüğü, Sümerbank Yay., İstanbul 1967.
• KÖROĞLU, Gülgün, Anadolu Uygarlıklarında Takı, Türk Eskiçağ Bilimleri Ens. Yay., İstanbul 2004.
• MANDACI, Ebru, “Asur Ticaret Kolonileri Çağı ve Hititler Devrinde Anadolu’da Kuyumculuk”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt 5, Sayı 8, 2016, ss. 3193-3213.
• NURESKİ, Djuneis, “Osmanlı Kaynaklarına Göre Kültür Merkezi Konumundaki Makedonya Şehirleri ve Özellikleri”, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, 2014, ss. 63-102.
• OĞUZ, Gülser, “61 Numaralı Edirne Şer‘iye Siciline Göre 17. Yüzyılda Edirneli Kadınların Giyim Kuşam Kültürü”, Millî Folklor, Cilt 23, Sayı 92, 2011, ss. 106-116.
• ———, Bir Sultanın Giyiminden Kesitler: Fatma Sultan”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Cilt 5, Sayı 14, 2018, ss. 248-274.
• ÖZBAĞI, Tevhide, “Baş Süslemelerinde Kullanılan Anadolu Kadın Takıları”, Kültür Sanat Dergisi İş Bankası Yayınları, Sayı 20, Aralık 1993, ss. 50-53.
• ÖZCAN, Tahsin, “Muhallefât”, DİA., Cilt 30, İstanbul 2005, ss. 406-407.
• ÖZÇITAK, Semra, Bergama Arkeoloji Müzesi’nde Bulunan Geleneksel Tekstillerin Kataloglanması, Dokuz Eylül Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Geleneksel Türk El Sanatları Anasanat Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Danışman: Prof. Dr. Nuray Yılmaz, İzmir 2010.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 1, MEB Yay., İstanbul 1971.
• ———, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 2, MEB Yay., İstanbul 1971.
• ———, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 3, MEB Yay., İstanbul 1971.
• PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara 2006.
• PARMAKSIZOĞLU, İsmet, “Manastır”, Türk Ansiklopedisi, Cilt 23, MEB Yay., Ankara 1976, ss. 250-251.
• PRİFTİ, Krsitaq, “Manastır”, DİA., Cilt 27, Ankara 2003, ss. 562-563.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Osmanlılar’da Altın”, DİA., Cilt 2, İstanbul 1989, ss. 532-536.
• SALMAN, Fikri, “Türk Kumaş Sanatında Görülen Geleneksel Kumaş Çeşitlerimiz”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, Sayı 6, 2004 Erzurum, ss. 13-42.
• ŞİMŞEK, Eyyub, “On Sekizinci Yüzyılın Başında Trabzon’da Giyim-Kuşam (1700-1725)”, Mavi Atlas Gümüşhane Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 1, Güz 2013, ss. 51-66.
• TEZCAN, Hülya, “Osmanlı Dokumacılığı”, Türkler, Cilt 12, (ed.) Hasan Celal Güzel vd., Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, ss. 404-409.
• TOMOVSKİ, Krum, Džamii vo Bitola, Univerzitet Vo Skopje Zbornik Na Tehničkiot Fakultet, Skopje 1956-1957.
• TÜRE, Altan, Dünya Kuyumculuk Tarihi I, Eski Çağlardan Orta Çağa, İKO Yay., İstanbul 2011.
• ———, Dünya Kuyumculuk Tarihi, II, Orta Çağdan Günümüze Batı Dünyasının Takıları, İKO Yay., İstanbul 2011.
• UĞUR, Yunus, “Şer‘iyye Sicilleri”, DİA., Cilt 39, İstanbul 2010, ss. 8-11.
• ÜLGEN, Aygün, “Osmanlı Kuyumculuğu”, Osmanlı, Cilt 11, Yeni Türkiye Yay., (ed.) Güler Eren, Ankara 1999, ss. 235-250.
• ÜRÜN, Hatice, “Osmanlı Halk Kıyafetleri ve Takıları Müzesi’nde Kıyafetten Keyfiyete Yolculuk”, İsmek El Sanatları Dergisi, Sayı 16, 2013, ss. 72-77.
• VURAL, Filiz, “Anadolu’da İlkçağ Mücevher Formları”, Türkiyemiz, Sayı 79, 1996, ss. 4-11.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “Osmanlılar Döneminde Manastır”, Atatürk ve Manastır Sempozyumu, 12-13 Ekim 1998, Manastır/Bitola, Bildiriler, Gazi Ünv. Rektörlüğü Yay., Ankara 1999, ss. 21-35.