Bâtıniyye’nin Değeri: Gazâlî’nin İsmâîlî Öğretiyi Kendine Uyarlaması

Yıl 2021, Sayı: 14, 495 - 539, 31.12.2021

Çevirmen: Dürdane Zeynep Tekmen

Öz

Bu makale, Gazâlî'nin kozmolojisine bir İsmâilî etki sorunsalını tartışır ve Gazâlî'nin İsmâilî kozmolojisinin bazı özelliklerini Farslı Nâsır-ı Hüsrev'in (ö.481/1088) İsmâilî düşüncesinden kendine uyarladığını iddia eder. Nâsır-ı Hüsrev ve onun İsmâilî Yeni Eflatuncu kozmolojisini tanıttıktan sonra makale, ilk olarak: Gazâlî’nin anti-İsmâilî cedel çalışması’ Fada'ih al-batiniyya’de -kozmoloji, vahiy ve te’vil ile ilgili- sunulan İsmâilî öğreti materyalinin bir kısmını inceler. Nâsır-ı Hüsrev'in Gazâlî'nin İsmâilî öğretileri hakkındaki bilgisinin kaynaklarından biri olduğunu ileri sürerek; bu içeriği Nâsır-ı Hüsrev'in eserlerine dayandırır. İkinci olarak: Makale, Gazâlî’nin Mişkât al-Envâr (‘The Niche of Lights’) ındaki kozmoloji, epistemoloji ve nübüvvet öğretisi ile Nâsır-ı Hüsrev'in İsmâilî öğretisi arasındaki bazı ortaklıkları ve ortak terminolojiyi vurgular. İki düşünürün, kozmosun tam olarak ‘iki âlemi’ içerdiği iddiasını nasıl anladıklarını açığa çıkararak; manevi ve fiziksel âlem arasındaki uyumu vurgular. Nübüvvet yetisini, daha yüce üstün zekâya sahip ruh ya da algılayan “göz” olarak ifade eder. Üçüncü olarak: Makale, Gazâlî'nin Mişkâtı’nın perdeler bölümünde yer alan İlahi âlem öğretisi ve kozmolojisi ile ilgili bilimsel tartışmayı tekrar gözden geçirmektedir. Makale, Gazâlî’nin aşkın Tanrı’yı -Ay ve Güneşe tapmanın Kur'an’daki sembolizmini kullanarak- Aristotelesçiler’in ilk Muharriki ve Filozofların Zorunlu Varlığının üzerine yerleştiren âlem görüşünü, Nâsır-ı Hüsrev’in İsmâilî Yeni Eflatuncu kozmolojisinden aldığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Gazâli, Bâtıniyye, Nâsır-ı Hüsrev, Felsefe, Mişkât

The Merits Of The Batıniyya: Al-Ghazali’s Appropriatıon of Isma’ili Cosmology

Öz

This paper discusses the question of an Isma’ili influence within the cosmology of al-Ghazali, and argues that al-Ghazali appropriated certain features of the Isma’ili cosmology from the Persian Isma’ili thought of Nasir-i Khusraw (d. ca. 481/1088). After introducing Nasir-i Khusraw and his Isma’ili Neoplatonic cosmology, the paper first examines some of the Isma’ili doctrinal material presented in al-Ghazali’s anti-Isma’ili polemical work Fada’ih al-bâtiniyya—concerning cosmology, revelation, and ta’wil—and traces this content back to Nasir-i Khusraw’s works, arguing that Nasir-i Khusraw was one of the sources for al-Ghazali’s knowledge of Isma’ili doctrines. Secondly, the paper highlights a number of commonalities and shared terminology between the cosmology, epistemology, and doctrine of prophecy in al-Ghazali’s Mishkat al-anwar (‘The Niche of Lights’) and the Isma’ili doctrines of Nasir-i Khusraw, revealing how the two thinkers understand the cosmos as containing precisely ‘two worlds’, emphasize the correspondence (muwazana) between the spiritual and physical realms, and conceive the faculty of prophecy as a higher supra-intellectual spirit (ruh) or ‘eye’ of perception. Thirdly, the paper revisits the scholarly debate concerning al-Ghazali’s higher theology and cosmology in the Veils section of the Mishkat. It demonstrates that al-Ghazali’s worldview, which places the transcendent God above the First Mover of the Aristotelians and the Necessary Existent of the falasifa using the Qur’anic symbolism of Moon and Sun worship, has been appropriated from Nasir-i Khusraw’s Isma’ili Neoplatonic cosmology.

Anahtar Kelimeler

Gazzâlî, Nâsır-ı Hüsrev, Bâtıniyye, Philosophy, Mişkât

Kaynakça

• Referans 1: Andani, Khalıl, “The Merits Of The Batıniyye: Al-Ghazalî’s Approprıatıon Of Ismâılı Cosmology”, Journal of Islamic Studies (2017), s. 1-50;