Basra Mu‘tezilesi’nin Tabiat Anlayışında Ma‘nâ Kavramı

Yıl 2021, Sayı: 14, 1 - 29, 31.12.2021

Mehmet Fatih Özerol

Öz

Bu makalede Mu‘tezile’nin tabiat anlayışında cisimlerdeki hareket gibi olgusal değişikliklerin meydana gelişinin izahı yapılırken kullanılan ma‘nâ kavramı ile ilgili görüşleri ele alınacaktır. Konu ile alakalı teorilerde ma‘nâ kavramının kullanımına dair geliştirilen kategorilerden iki tanesini değerlendireceğiz. Bu kategorilerden ilki, Behşemiyye’nin ortaya koyduğu tabiat teorisinde ma‘nânın, insanın meydana getirdiği fiillerde etken faktör oluşu hakkındadır. Diğer kategori ise ma‘nânın, araz kavramı yerine kullanılmasına ilişkindir. Her iki hususla ilgili Mu‘tezile’nin Basra ekolünün temsilcisi konumundaki Behşemîler’in görüşlerini aktaracağız. Bu görüşlerle birlikte Behşemiyye’den ayrışan Hüseyniyye’nin itiraz noktalarını ve değerlendirmelerini kritik edeceğiz. Ma‘nâ kavramı bağlamında ele aldığımız iki ekol arasındaki ayrışma, aynı zamanda Mu‘tezile’deki iç dinamiği anlama ve düşünce üretmedeki gayretlerine örnek olabilecek bir konudur. Mu‘tezile mezhebi insanın bir fail olarak fiillerini özgür iradesiyle gerçekleştirdiği yönündeki düşünce ile temayüz etmiştir. Mu‘tezile’nin insanın fiillerini meydana getirmesi meselesinde ona yaratma özelliğini atfetmesi eleştirilmiştir. Bu nedenle Behşemiyye ekolünde insanın fiillerini yaratmasının, Allah ile bir benzerliği gerektirmediğini ortaya koymak üzere ma‘nâ kavramına dayalı düşünce geliştirilmiştir. Meânî metodu olarak bilinen bu metoda göre cisimdeki değişiklikler insanın meydana getirdiği ma‘nâlar vasıtasıyla gerçekleşmektedir. İnsan tarafından meydana getirilen fiillerin (cisimdeki değişikliklerin) doğrudan yaratılması sözkonusu değildir. Bu düşünce ile yaratma konusunda Allah ile insan arasındaki temel farklılığa vurgu yapılmıştır. Meânî metodunun ana teması, Allah’ın kendi fiillerini yaratması ile insanın fiillerini yaratmasının aynı özellikte olmadığı yönündedir. Buna göre Allah fiillerini doğrudan yaratırken, insan ise fiillerini bir ma‘nâ vasıtasıyla meydana getirebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mu‘tezile, ma‘nâ, Kevn, Etken

Teşekkür

Makale nedeniyle sık sık rahatsızlık vermeme rağmen yardımını esirgemeyen Recep hocama ve Ahmet hocama teşekkür ederim. Çalışmalarınızda başarılar dilerim.

The Concept of Ma'na in The Basrian Mu‘tazila Understanding Of Nature

Öz

Abstract
In our article, we will discuss the views on the concept of maʿnā used to explain the occurrence of factual changes in objects (such as motion) in the Mu'tazila's understanding of nature. We will examine two of the categories about the concept of ma‘nâ which come to the fore in the theories developed on this subject.The first of these categories is about the fact that the maʿnā’s, which stand out as the key concept in the theory of nature put forward by the Bahshamiyya school, are effective in the actions performed. The other category is related to the use of maʿnā instead of the concept of araz. We will convey the views of the Behşemîs who are the representatives of the Basrian Muʿtazila, on both issues. With these views, we will criticize the objection points and evaluations of Husayniyya who differed from Bahshamiyya. The separation between the two schools we have discussed is also an example of their efforts to understand the inner dynamics of Mu'tazila and generate ideas.
The Mu'tazila sect has distinguished itself with the idea that man, as an agent, carries out his actions with his free will. In the issue of the creation of actions, it has been criticized that Mu'tazila ascribes the feature of creation to man. For this reason, thought based on the concept of maʿnā has been developed in the Bahshamiyya school to reveal that the creation of man does not require a similarity with God. With this method known as the maʿānī method, it has been put forward that man does not perform his actions directly, but performs his actions by creating some maʿnā’s. According to this method, changes in the object occur through the maʿnā’s created by man. Acts (changes in the object) are not directly created by man. With this thought, the main difference between God and man in creation was emphasized. The main theme of the maʿānī method is this God's creation of his actions is not the same as man's creation; while God creates his actions directly, man can create his actions through a maʿnā.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Muʿtazila, Maʿnā, Kawn, Factor

Kaynakça

• Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrût: el-Mektebetü’l-asriyye, 1995.
• Bennett, David. “Cognisable Content: The Work of the Maʿnā in Early Muʿtazilī”. Theory Philosophy in the Islamic World in Context. Ed. Nadja Germann and Mostafa Najafi. Berlin/Boston: Walter de Gruyter GmbH, 2021.
• Bulğen, Mehmet. Kelâm Atomculuğu ve Modern Kozmoloji, İstanbul: TDV Yayınları, 2015.
• Cengiz, Yunus. Mu’tezile’de Eylem Teorisi: Kâdı Abdülcebbâr Örneği. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2021.
• Cüşemî, Hâkim. Şerhu’l-Uyûn (Fazlü’l-İ‘tizâl ve Tabakâtü’l-Mu‘tezile içinde). Neşr. Fuad Seyyid. Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye li’n-neşr, 1974.
• Dağ, Mehmet. İmâm el-Haremeyn el-Cüveynî’nin Âlem ve Allah Görüşü. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doçentlik Tezi, 1976.
• Demir, Osman. Kâdî Abdülcebbâr’da İnsan Psikolojisi: Güdüler (Devâî) ve İnsan Davranışı Üzerine Etkileri. Bursa: Emin Yayınları, 2013.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. 2 Cilt. Nşr. Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrût: el-Mektebetü’l-asriyye, 1990.
• Frank, Richard MacDonough. “al-Ma'nâ: Some Reflections on the Technical Meanings of Then Term in the Kalam and its Use in The Phiysics of Muammer”. Journal of the American Oriental Society, 87, 1967, 248-259.
• İbn. Metteveyh, Ebû Muhammed. Kitâbü’l-mecmû‘ fi’l-muhît bi't-teklif. 3 Cilt. Kâdî Abdülcebbâr'a izafetle nşr. J. J. Houben. Beyrut: el-Matba‘atü'l-Katûlikiyye, 1965.
• İbn. Metteveyh, Ebû Muhammed. et-Tezkire fî ahkâmi'l-cevâhir ve'l-a'râz. Nşr. Sami Nasr Lutf – Faysal Büdeyr Avn. Kahire: Dâru's-Sekafe, 1975.
• İbn. Sînâ, Ebû Ali. Kitabu'ş-Şifa, Metafizik I. Çev. Ekrem Demirli – Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013.
• İbn. Sînâ, Ebû Ali. Kitabu’ş-Şifâ: el-İlâhiyyât I. Nşr. G. Anawati – Said Zâyid. Kâhire: Vizâretü’s-Sekâfe, 1960.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn el-Harezmî. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn. Nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermont. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Institüte of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn el-Harezmî. el-Mu‘temed fî usuli’d-dîn. Nşr. Wilferd Madelung – Martin McDermott. London: Al-Hoda, 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn el-Harezmî. Tuhfetü’l-mütekellimîn fi’r-redd ale’l-felâsife. Nşr. Hassan Ansari – Wilferd Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy – Berlin: Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İbnü’l-Murtazâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Nşr. Susanna Diwald Wilzer. Beyrut: Imprimerie Catholique, 1961.
• İlhan, Avni, “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 10/146-147. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan el-Hemedânî. el-Muğnî fî ebvâbi't-tevhîd ve'l-adl: el-Mahlûk. 8. Cilt. Nşr. Tevfîk et-Tavîl – Sâid Zâyid. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme li’t-te’lif ve’t-terceme ve’t-tıbâa ve’n-neşr, ts.
• Kandemir, Ahmet Mekin. Muʻtezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Kazanç, Fethi Kerim. Kadı Abdülcebbar’da Nedensellik Kuramı, Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Kıftî, Ebü’l-Hasan. Târihu’l-hükemâ: İhbârü’l-ulemâ bi-ahbâri’l-hükemâ. Nşr. Julies Lippert. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 1903.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Mu‘tezile’nin Hüseyniyye Ekolünün Dünyevî Aslah Konusuna Yaklaşımı”. İslam Araştırmaları Dergisi 39/2 (Aralık 2018), 11-14.
• Kutluer, İlhan. “Cevher”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 7/450-455. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Madelung, Wilferd. “Abû’l-Husayn al-Basrî’s Proof for the Existence of God”. Arabic Theology, Arabic Philosophy, from the Many to the One: Essays in Celebration of Richard M. Frank (Ed. James Montgomery), Leuven: Peeters, 2006, 273-280.
• Mânkdîm, Şeşdîv. Ta‘lik alâ şerhi’l-usûli’l-hamse. Şerhu’l-usûli’l-hamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1965.
• Necrânî, Takiyüddîn. el-Kâmil fi’l-istiksâ belaganâ min kelâmi’l-kudemâ. Nşr. Seyyid M.eş-Şâhid. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1999.
• Özerol, Mehmet Fatih. Mutezile’de Tevhid. Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Özerol, Mehmet Fatih. “Behşemiyye ile Hüseyniyye Ekolleri Arasındaki Görüş Ayrılıkları”, Kilitbahir Dergisi 16 (Mart 2020), 121-143.
• Peters, Jan. God’s Created Speech, A Study in the Speculative Theology of the Mu‘tazilî Qâdî l-Qudât Abû l-Hasan ‘Abd al-Jabbâr bn Ahmad al-Hamadânî, Leiden: E. J. Brill, 1976.
• Râzî, Fahreddîn. İ‘tikâdâtü firakı’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn. Nşr. Muhammed el-Mu’tasım-Billâh. Beyrût: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Râzî, Fahreddîn. er-Riyâzu’l-mûnika fî ârâi ehli’l-ilm. Nşr. Es‘ad Cum‘a. Tunus: Merkezü’n-neşri’l-câmiî – Külliyetü’l-âdâb ve’l-ulûmi’l-insâniyye bi’l-Kayrevân, 2004.
• Şehristânî, Abdülkerîm. el-Milel ve’n-Nihâl. 2 Cilt. Nşr. Muhammed Seyyid Kîlânî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1975.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri: Müslüman-Hristıyan-Yahudi Kelâmı. Çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İstidlâl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 23/325-328. Ankara: TDV Yayınları, 2001.