Wooden Mosque Doors of the Ottoman Period in Erzurum: Construction Techniques and Aesthetic Features

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 2, 274 - 290, 30.08.2025

Musa Kaya , Ramazan Bülbül

https://doi.org/10.24011/barofd.1691992

Öz

In this study, the physical characteristics and construction techniques of wooden entrance doors belonging to historical mosques built during the Ottoman Empire period in the city center of Erzurum were examined. For this purpose, the main entrance doors of 17 mosques that have survived to the present day and have been registered as cultural heritage and placed under protection were examined in terms of construction techniques, material types, metal accessories, lock and hinge systems, supported by photographs and elevation drawings within a chronological framework. According to the conducted analysis, it was determined that the construction of the doors involved the use of two main techniques: the mortise-and-tenon (çatma) and nailing (çakma) methods. In terms of ornamentation, fine corded lines were especially observed around the mirror panel (ayna), and it was also found that the accessories used on the doors mainly served decorative purposes, featuring metal rosettes with vegetal motifs. Thus, the characteristic features of the wooden entrance doors of historical Ottoman mosques in Erzurum were identified and documented through inventory forms and supporting photographs, ensuring their transmission to future generations. Furthermore, this study revealed that the repairs applied to the wooden doors during restoration works in historical Ottoman mosques in Erzurum were not carried out in accordance with appropriate techniques. It is therefore recommended that future restoration practices be conducted in a manner that does not damage the texture of the wooden material.

Anahtar Kelimeler

Historic wooden doors , mortise and tenon joinery , nailing technique kündekâri

Yapım Teknikleri ve Estetik Özellikleriyle Erzurum’daki Osmanlı Dönemi Ahşap Cami Kapıları

Öz

Bu araştırmada, Erzurum şehir merkezinde bulunan ve Osmanlı İmparatorluğu Dönemi’nde inşa edilen tarihi camilere ait ahşap giriş kapıların fiziksel özellikleri ve yapım teknikleri incelenmiştir. Bu maksatla günümüze kadar ulaşabilen ve kültürel miras olarak tescillenip koruma altında alınmış 17 adet camiye ait ana giriş kapılarının yapım tekniği, malzeme türü, metal aksesuarları, kilit ve menteşe sistemleri görsel resimler ve görünüş çizimleri ile kronolojik bir sistem dâhilinde incelenmiştir. Yapılan incelemeye göre kapı üretimlerinde; yapım tekniklerinden çatma ve çakma tekniklerinin uygulandığı belirlenmiştir. Kapı süslemelerinde de özellikle ayna etrafında ince kordonlu hatların mevcut olduğu; bununla beraber kapılarda kullanılan aksesuarların ise daha çok süsleme amaçlı ve bitkisel motifli metal rozetlerin oluğu tespit edilmiştir. Böylece Erzurum’daki tarihi Osmanlı camilerine ait ahşap giriş kapılarının karakteristik yapıları envanter form ve destekleyici fotoğraflarla tespit edilip belgelenerek gelecek nesillere aktarımı sağlanmıştır. Ayrıca yapılan bu çalışmada Erzurum’daki tarihi Osmanlı camilerinde gerçekleştirilen restorasyonlarda ahşap kapılara uygulanan onarımların tekniğine uygun olarak yapılmadığı görülmüş olup bundan sonra yapılacak olan benzer restorasyon uygulamalarında ahşap malzemenin dokusuna zarar verilmeden gerçekleştirilmesi önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tarihi ahşap kapılar , çakma ve çatma tekniği , kündekâri

Kaynakça

• Akyıldız, M. H., Kesik, H. İ., Çağatay, K., Karamanoğlu, M., Bıçak, S., Olgun, Ç. ve Tiftik, A. (2016). Ahşap malzeme restorasyonunda yüzey temizleme yöntemleri. Selcuk University Journal of Engineering Sciences, 1100-1113. https://sujes.selcuk.edu.tr/sujes/article/view/173
• Aras, R. (2003). Mobilya Stilleri. Bizim Büro Basımevi Yayın Dağıtım San. Tic. Ltd. Şti., 1-11, Ankara
• Atar, İ. (2019). Erzurum merkezde bulunan Osmanlı Dönemi kubbeli camilerin restorasyon öncesi ve sonrası tahlil ve tenkidi (Yüksek Lisans Tezi), Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi
• Avunduk, M. (1996). Mimar Sinan’ın İstanbul’daki camilerinde ağaç sanatı (Yayımlanmamış doktora tezi) İstanbul Üniversitesi, İstanbul, Türkiye
• Aydın, H. (2017). Geleneksel Anadolu cami mimarisinde ahşabın yapısal kullanımı (Yüksek lisans tezi), Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi
• Aydın, B. (2019). Osmanlı Dönemi Erzurum Murat Paşa Camii. The Journal of Academic Social Science, 7(7), 152-160.
• Aydın, B. (2020). Osmanlı Dönemi Erzurum Ayaz Paşa Cami. The Journal of Academic Social Science, 9(9), 315-322.
• Başbay, B. (2021). Konya sahip ata vakıf müzesinde sergilenen ahşap eserlere bir örnek; Ermenek Ulu Cami ahşap kapı kanatları. Lale, 2(3), 56-61. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1364890
• Binan, M. (2000). Ahşap Kapılar ve Metal Tamamlayıcı Elemanlar, (3.Baskı), İstanbul: Yem Yayınları.
• Boran, A., Erdal, Z. (2011). Diyarbakır'daki Osmanlı Dönemi Cami ve Mescidleri. Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi.
• Bozkurt, Ö. (2011). Geleneksel Tekirdağ evlerinde kullanılmış meşe ahşabının mekanik özellikleri ve kimyasalla koruma uygulamalarının mekanik özellikler üzerine etkisi. Politeknik Dergisi, 14(2), 115-119. https://dergipark.org.tr/en/pub/politeknik/issue/33057/367907
• Bulut, M. (2020). Osmanlı ahşap kapı ve pencere kanatlarındaki kompozisyonlar ve altın üçgenler. Sanat Tarihi Yıllığı, (29), 45-62. DOI: 10.26650/sty.2020.003
• Çakıroğlu, E. O., Çakıroğlu, B. ve Taşdemir, T. (2023). Artvin’de bulunan tarihi camilere ait minber ve kapıların ahşap süsleme programı açısından değerlendirilmesi. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 24(1), 227-248. DOI: 10.17474/artvinofd.1246372
• Durkaya, B. ve Çalık, İ. (2018). Erzurum geleneksel ahşap çatılı camilerindeki restorasyonların karbon tutulumuna etkisi. IV. Uluslararası Mesleki ve Teknik Bilimler Kongresi, Erzurum.
• Dündar, A. (1998). Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı Kuruluş ve Genişleme Devri (1535-1566), Ankara. Türk Tarih Kurumu, Ankara. ISBN: 975160879.
• Gökler, B. M. (2023). “İspir’in ahşap süslemeli tarihî yapısı: Başyurt Camii ve medresesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/24 297-334. https://doi.org/10.51553/bozifder.1367746.
• Gündoğdu, H. (2010). Ahmet Ali Bayhan, Muhammed Arslan, Sanat Tarihi açısından Erzurum, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Yayını, Erzurum. s. 146.
• Hasol, D. (1995). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul. Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• İzgi, U. ve Aysel, B. B. (2003). Kapılar ve Hafif Bölmeler. 2 Cilt, Yem Yayınları, İstanbul, 11-207.
• Karakuş, F. (2021). 13. Yüzyılda Anadolu’da İnşa Edilen Ahşap Direkli Camiler Üzerine Değerlendirme Çalışması. Turkish Online Journal of Design Art and Communication, 11(1), 131-161. DOI NO: 10.7456/11101100/
• Kaya, M., Bitmez, A. ve Yalap, E. (2025). Osmanlı Dönemine ait Erzurum’da bulunan bazı camilerdeki pencere iç kepenkleri üzerine bir inceleme. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 26(1), 1-11. https://doi.org/10.17474/artvinofd.1503695
• Kaya, M. ve Bülbül, R. (2025). Tarihi Osmanlı camilerine ait ahşap minberlerin yapım tekniği ve bezeme anlayışı açısından incelenmesi (Erzurum Yakutiye örneği). Anadolu Orman Araştırmaları Dergisi, 11(1), 10-18. https://doi.org/10.53516/ajfr.1573295
• Okuyucu, Ş. E. ve Demirel, Y. (2016). Afyonkarahısar’da bulunan Osmanlı Dönemı camilerının mekansal analizi. ICW. The 2nd International Conference on the Changing World and Social Research (ICWSR’2016) October, 14 – 16, Barcelona-SPAIN.
• Ödekan, A., Kunt, G.M. ve Yurdaydin, H.G., (2008), Türkiye Tarihi 2 Osmanlı Devleti 1300-1600, Cem Yayınevi, İstanbul.
• Öney, G. (1989). Beylikler Devri Sanatı XIV.-XV. Yüzyıl (1300-1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öney, G. (1990). Ankara Arslanhane Cami. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özkan, H. (2015). Erzurum Caferiye Külliyesi ve Restorasyonları. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 34, 46-81.
• Söğütlü, C., Döngel, N., Togay, A. ve Döngel, İ. (2014). İstanbul’da bulunan mimar Sinan eseri cami ahşap kapı ve pencere iç kepenklerinin malzeme, boyut, süsleme ve yapım tekniği açısından incelenmesi. Politeknik Dergisi, 17(2), 49-57. https://dergipark.org.tr/en/pub/politeknik/issue/33070/368007
• Söğütlü, C. ve Kılıç, E. (2010). Geleneksel Mardin Evlerine Ait Ahşap Kapıların İncelenmesi. Politeknik Dergisi, 13(4), 255-261. https://dergipark.org.tr/en/pub/politeknik/issue/33095/368298
• Söğütlü, C., Kaya, M., Döngel, N. ve İmirzi, H. Ö. (2017). Erzurum Murat Paşa Camisi ahşap kapı ve pencere iç kepenkleri üzerine bir inceleme. V. Uluslararası Halk Kültürü ve Sanat Etkinlikleri Sempozyumu, 12-14.
• Taşdemir, T., Çakıroğlu, E. O. ve Çakıroğlu, B. (2024). Tarihi camilerin kapı, mihrap ve minberlerinin ergonomik açıdan incelenmesi. Anadolu Orman Araştırmaları Dergisi, 10(1), 91-102. https://doi.org/10.53516/ajfr.1470348
• URL-1, (2025). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Camiler. Erzurum İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. Erişim tarihi: 24.01.2025, Erişim adresi: https://erzurum.ktb.gov.tr/TR-56081/camiler.html
• Uysal, Z. (1993). Afyon Ulu Câmii’nin ahşap üzerine boyalı nakışları, 3. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu (Afyonkarahisar, 22-24 Ekim 1993), Afyon, s.236-248.
• Yıldırım, K. (2013). Geleneksel Afyonkarahisar evlerine ait kapılar üzerine bir araştırma. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 21(1), 75-86. https://dergipark.org.tr/tr/pub/gazimmfd/issue/6667/88812