Afyonkarahisar Ulu Cami Mahfil ve Mihrabının Ksilolojik Analizi

Yıl 2023, Cilt: 25 Sayı: 1, 170 - 176, 15.04.2023

Barbaros Yaman , Ali Akın Akyol , Esra Pulat , Ayşe Yıldız

https://doi.org/10.24011/barofd.1221912

Öz

Tarihi yapıların onarımında, çürümüş veya hasar görmüş ahşap elemanların veya bunların parçalarının değiştirilmesinin zorunlu olduğu durumlarda, kullanılacak ikame ahşabın orijinal tür ile aynı ve doğal yapıda olması gerekmektedir. Bu nedenle ahşabın mimari yapı malzemesi olarak kullanıldığı tarihi binaların restorasyonunda, orijinal ahşap malzemenin teşhisi büyük önem arz etmektedir. Anadolu Selçuklu Dönemi'nde, 1272-1277 yılları arasında Sahipata Nusretiddün Hasan tarafından yaptırılan ve mimarı Emir Hacı Bey olan Afyonkarahisar Ulu Cami, ahşap işçiliği ve sırlı tuğlalı baklava dilimi tuğla mimarisiyle Selçuklu Dönemi'nin eşsiz örneklerinden birini temsil etmektedir. Afyonkarahisar Ulu Cami’nin mahfil ve mihrabının farklı yerlerinden alınan ahşap parçalarının ksilolojik analiz sonuçları mahfilin yapımında Karaçam (Pinus nigra Arnold) veya Sarıçam (Pinus sylvestris L.), mihrabında ise Ceviz (Juglans regia L.) odunu kullanıldığını göstermiştir. Karaçam ve Sarıçam odun anatomisi özelliklerine göre birbirinden ayrılamasa da, caminin bulunduğu coğrafi konum ve Karaçamın doğal yayılış alanları düşünüldüğünde, belirtilen çam örneğinin Karaçam olabileceği kanaati oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Afyonkarahisar Ulu Cami, ceviz, karaçam, kırk direkli cami, odun anatomisi, odun teşhisi

Teşekkür

Afyonkarahisar Ulu Cami’nin malzeme açısından belgelenmesi ve araştırılmasına yönelik çalışmalar; T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Vakıflar Genel Müdürlüğü'nün ilgili bölge koruma kurulları sorumluluğunda, “Afyon Ulu Cami Rölöve Restitüsyon Restorasyon ve Çevre Düzenleme Projeleri İşi” kapsamında müellif firma Odabaşı Mimarlık Restorasyon Ltd. Şti.’nin Gazi Üniversitesi Teknopark, Ankara İleri Teknoloji Yatırımları A.Ş. (AITY)'ne 01.11.2018 tarihinde yaptığı resmi başvuru ile başlatılmıştır. "Kültürel Mirasın Arkeometrik Yöntemlerle Belgelenmesi ve Araştırılması Projesi" kapsamında "Afyon Ulu Cami Yapısal ve Dekoratif Malzeme Analizi" adı altında Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Bölümü, Tarihi Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB) ile Ankara Üniversitesi Yer Bilimleri Uygulama ve Araştırma Merkezi (YEBİM) Laboratuvarları’nda incelenmiştir. Yazarlar; çalışma kapsamında örneklerin hazırlanmasında yardımlarından dolayı Tarihi Malzeme Araştırma ve Koruma Laboratuvarı (MAKLAB) proje asistanları Gülşen Albuz Geren ve Nefise Günaydın’a teşekkür ederler.

Xylological Analysis of the Mahfil and Mihrab of the Afyonkarahisar Grand Mosque

Öz

When restoring historic buildings, where rotten or damaged wood elements or parts thereof need to be replaced, the replacement wood to be used must be of the original species and have a natural structure. For this reason, the identification of the original wood material is of great importance in the restoration of historical old buildings in which wood is used as an architectural building material. Afyonkarahisar Grand Mosque, built by Sahipata Nusretiddun Hasan between 1272 and 1277 during the Anatolian Seljuks period and whose architect was Emir Hacı Beg, is one of the unique examples of the Seljuk period with its woodwork and glazed brick architecture. The results of the xylological analysis of the wood fragments from various parts of the mahfil and mihrab of the Afyonkarahisar Grand Mosque showed that black pine (Pinus nigra Arnold) or Scots pine (Pinus sylvestris L.) was used in the construction of the mahfil and walnut wood (Juglans regia L.) in the mihrap. Although black pine and Scots pine cannot be distinguished from each other based on their wood anatomy, based on the geographical location of the mosque and the black pine's natural range in Anatolia, it is believed that the mentioned pine specimen could be black pine.

Anahtar Kelimeler

Afyonkarahisar Grand Mosque, walnut, black pine, forty poles mosque, wood anatomy, wood identification

Kaynakça

• Akkemik, Ü., Yaman, B. (2012). Wood Anatomy of Eastern Mediterranean Species. Kessel Publishing House, ISBN 978-3-941300-59-0, 310 pp.
• Akkemik, Ü., Kocabaş, U. (2014). Woods of Byzantine Trade Ships of Yenikapı (Istanbul) and Changes in Wood Use from 6th to 11th Century. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 14(2), 17-327.
• Esteban, L.G., de Palacios, P.d.P., Casasús, A.G., Fernandez, F.G. (2004). Characterisation of the xylem of 352 conifers. Forest Systems, 13(3), 452-478.
• Fahn, A., Werker, E., Baas, P. (1986). Wood anatomy and identification of trees and shrubs from Israel and adjacent regions Jerusalem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 221 p., 82 p. of plates.
• Hoadley, R. B. (1990). Identifying wood: accurate results with simple tools. Taunton Press, Newtown, Connecticut. ISBN 0-942391-04-7, 223 p.
• IAWA Committee (2004). IAWA list of microscopic features for softwood identification. Richter H.G., D. Grosser, I. Heinz, P.E. Gasson (eds). IAWA Journal, 25(1), 1-70.
• ICOMOS (1965). International Charter For the Conservation and Restoration of Monuments and Sites (The Venice Charter-1964). [https://www.icomos.org].
• ICOMOS (2004). Principles for the Preservation of Historic Timber Structures (1999). In International Charters for Conservation and Restoration (Editors: G. Araoz, F. L. Morales, A. Mykleby, M. Petzet, D. Sindou, M. Truscott), Second Edition with an Introduction by M. Petzet, München.
• InsideWood 2004-onwards. Published on the Internet. http://insidewood.lib.ncsu.edu/search [15.11.2022].
• Merev, N. (2003). Odun Anatomisi ve Odun Tanıtımı. KTÜ Orman Fak. Genel Yay. No. 210, Fakülte Yay. No. 32, Trabzon, 395 s.
• Schoch, W., Heller, I., Schweingruber, F.H., Kienast, F. (2004). Wood anatomy of central European Species. Online version: www.woodanatomy.ch, [16.12.2022].
• Simpson, E., Spirydowicz, K. (1999). Gordion: Ahşap Eserler. Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yayını, Ankara, 174 s.
• URL-1 (2022). The Gymnospermae Database. Online version: www.conifers.org, [20.12.2022]
• Uyan, M., Yüksel, İ., Avşar, N., Yılmaz, Ö. (2004). Anadolu'nun kilidi Afyon. T.C. Afyon Valiliği, Afyon, 496 s.
• Wheeler, E.A. (2011). InsideWood - a web resource for hardwood anatomy. IAWA Journal, 32 (2), 199-211.
• Yaltırık, F., Akkemik, Ü. (2011). Türkiye’nin Doğal Gymnospermleri (Açık Tohumlular). T.C. Çevre ve Orman Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü, ISBN: 978-605601143-1-4, Ankara, 214 s.
• Yaman, B. (2011). Anatomy of Archaeological Wood Charcoals from Yenibademli Mound (Imbros), Western Turkey. Mediterranean Archaeology and Archaeometry, 11, 33-39.
• Yaman, B., Hüryılmaz, H. (2014). The identification of wood charcoals from an Early Bronze Age Mound (Yenibademli) in Western Turkey. Drewno, 57(193), 97-108.
• Yaman, B., Akyol, A.A., Erten, E. (2017). Olba Akropolisi Kuzey Kule Kazısından Ele Geçen Karbonize Ahşap Malzemenin Anatomik Analizi. Seleucia, 7, 411-419.
• Yaman, B., Akyol, A. A., Aktaş, K. (2019). Akseki Sarıhacılar Köyü Cami Ahşap Teşhisi. JONAS, 2(1), 44-49.
• Yaman, B. (2021). Ankara Altındağ-Hamaönü 417 Ada 9 Parseldeki Konağa Ait Ahşap Malzeme Ksilolojik Analiz Raporu. BOF-Dendro-2021-8 Nolu Rapor, Bartın.
• Yaman, B., Hüryılmaz, H. (2022). Gökçeada-Yenibademli Höyük’te bulunan Erken Bronz Çağ II Dönemi’ne ait karbonize meşe odunları. Anadolu Orman Araştırmaları Dergisi 8(2): 6-10.