Kelâbâzî’nin Ta’arruf’u Bağlamında Tasavvuf ve Kelam İlişkisi

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 293 - 311, 01.01.2025

Durdane Zeynep Tekmen

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1441655

Öz

Bu çalışmada erken dönem sufilerinin kelâmî görüşlerine yer verilmiştir. Bu kapsamda tasavvuf ve kelam disiplinleri arasındaki ilişkiler tartışılmış ve bu tartışmalarda mutasavvıfların tasavvufi eserleri- ki bahusus Kelâbâzî’nin et-Ta’arruf’u- dikkate alınmıştır. Binaenaleyh önce Lüma, Keşfu’l-Mahcub, Kûtu’l-Kulûb, er-Risâle ve Risâleler (Kitâbu’l Ferağ)’da kelâmî konulara nasıl ve ne orada yer verildiği ortaya konulmuş; ardından -yazımızı üzerine inşa ettiğimiz- et-Ta’arruf’a geçiş yapılmıştır. Bu bağlamda et-Ta’arruf’un kelam ve tasavvuf açısından özelliklerine, dolayısıyla da bu eserin neden tercih edildiğine değinilmiştir. Bunların akabinde tevhit, Allah’ın isim ve sıfatları, insan fiilleri ve kader, peygamber, melek gibi daha pek çok mesele kelâmî açıdan ve fakat sufilerin yorumlarıyla ele alınmıştır. Netice itibariyle tasavvufun erken döneminde neredeyse sufilerin tamamının yukarıda zikrettiğimiz konularda ehlisünnet kelamına bağlı oldukları anlaşılmıştır. Nitekim Kelâbâzî de et-Ta’arruf’ta bunu deklare etmiştir. Öte taraftan zikredilen konular arasında tasavvufi boyutları olanlar (yani tevhit, peygamber gibi tasavvuf ve kelamda ortak işlenen mevzular) varsa; sufiler, bu konuların kelami yönlerinde kelama bağlı olduklarını, tasavvufi yönlerinde ise bağımsız olduklarını beyan etmişlerdir. Bu minvalde ikinci hususla ilgili sözlerin Ta’arruf’ta doğrudan değil; bilakis dolaylı olarak ve peyderpey yer aldıkları görülmektedir. Hasılı Ta’arruf’ta apolojik olarak tasavvufun kelamla olan ilişkisi ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Kelam, Kelâbâzî, Ehlisünnet

THE RELATIONSHIP OF SUFISM AND KALAM IN THE CONTEXT OF KELÂBÂZÎ'S TA'ARRUF

Öz

In this study, the theological views of early Sufis are included. In this context, the relations between the disciplines of Sufism and Kalam were discussed, and in these discussions, the Sufi works of the Sufis - especially Kelâbâzî's et-Ta'arruf - were taken into consideration. Therefore, firstly, it was revealed how and what theological subjects were included in Lüma, Keşfu'l-Mahcub, Kûtu'l-Kulûb, er-Risâle and Risâleler (Kitâbu'l Ferağ); Then, we moved on to et-Ta'arruf - on which we built our article. In this context, the characteristics of et-Ta'arruf in terms of theology and Sufism, and therefore why this work was preferred, were mentioned. Following these, many other issues such as tawhid, Allah's names and attributes, human actions and destiny, prophets and angels were discussed from a theological perspective but with the interpretations of Sufis. As a result, it has been understood that in the early period of Sufism, almost all of the Sufis adhered to the ahl al-Sunnah theology on the subjects mentioned above. As a matter of fact, Kelabazî also declared this in et-Ta'arruf. On the other hand, if there are Sufi dimensions among the mentioned topics (that is, topics that are common in Sufism and theology, such as monotheism and prophet); Sufis declared that they were dependent on theology in the theological aspects of these issues, and that they were independent in the mystical aspects. In this sense, your words regarding the second issue are not directly mentioned in Ta'arruf; On the contrary, it seems that they take place indirectly and gradually. In short, in Ta'arruf, the relationship between Sufism and theology is revealed apologetically

Anahtar Kelimeler

Sufism, Kalam, Kalâbâzî, Ahl al-Sunnah

Kaynakça

• Ak, Ahmet. Büyük Türk Âlimi Mâtürîdî Ve Mâtürîdilik. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Akbal, Mücahit - Yılmaz, Hasan Kamil. “Sûfîlerin İtikâdî Konulara Yaklaşımı: -Kelâbâzî-Sühreverdî- Örneği-”. Tasavvuf İlmi Ve Akademik Araştırma Dergisi 26/51 (2023), 55-81.
• Ateş, Ahmet. “Kastamonu Genel Kitaplığında Bulunan Bazı Mühim Arapça Ve Farsça Yazmalar”. Leiden: Oriens Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuası V/1 (1952), 28-46.
• Ateş, Süleyman. Cüneyd-İ Bağdâdî Hayatı, Eserleri Ve Mektupları. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1970.
• Attâr, Ferîdüddîn. Tezkîretü’l Evliyâ. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2013.
• Bağdâdî, Abdülkâhir El-. Ehl-İ Sünnet -Kitâbu Usûli’d- Din-. Çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Câmî, Mevlânâ Abdullah Molla. Nefehâtü’l-Üns (Evliyâ Menkıbeleri). Çev. Kollektif. İstanbul: Medine Yayınları, 2017.
• Cüveynî, İmâmü-L Haremeyn El-. İnanç Esasları Kılavuzu -Kitabü’l-İrşad-. Çev. A. Bülent Baloğlu Vd. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Sıfâtiyye”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek-2/503-505. Ankara: TDV, 2019. Demirli, Ekrem. İbnü’l Arabi Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri İle Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”. Erişim 13 Şubat 2024. Https://Nazariyat.Org/Sayilar/4/M0030
• Dımaşkî, Abdülkādir B. Ahmed Ed-Dûmî Ed-. Tehẕîbü Târîḫi Dımaşḳı’l-Kebîr Li’bn ʿAsâkir. I-VII Cilt. Beyrut, 1979.
• Göktaş, Vahit. Kelâbâzî (Ö. 380/990) Ve Tasavvuf Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Göktaş, Vahit. “Kelâbâzî’nin Et-Ta’arruf Li-Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf Adlı Eserinin Şerhleri Ve Şârihleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (2008), 129-146.
• Harrâz, Ebu Said. Risaleler. Çev. Naile Baltacı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2019.
• Herevî, Hâce Abdullah. Ṭabaḳātü’ṣ-Ṣûfiyye. Nşr. Muhammed Server Mevlâî. Tahran, 1943.
• Hücvirî, Ali B. Osman B. Ebu Ali Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcub. Thk. İs’ad Abdulhadi Kandil. Mısır: Mektebetu’l İskenderiyye, 1974.
• Hücvirî, Ebü’l-Hasen Alî B. Osmân B. Ebî Alî El-Cüllâbî. Keşfu’l Mahcûb (Hakîkat Bilgisi). Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• Isfahânî, Ebu Nuaym El-. Hilyetu’l-Evliya (Allah Dostlarının Dünyası). Çev. Hüseyin Yıldız - Hasan Yıldız. 12 Cilt. Ocak Yayıncılık, 2015.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016.
• Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed B. İshâk. Et-Ta’arruf Li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. Thk. Ahmed Şemsü’d-Din. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1993.
• Kelâbâzî, Ebû İshâk İbrâhîm B. Ya‘Kūb El-Buhârî. Doğuş Devrinde Tasavvuf (Ta’arruf). Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2021.
• Koca, Ferhat. “İslam Düşünce Tarihinde Selefîlik: Tarihsel Serüveni Ve Genel Karakteristiği”. İlahiyat Akademi 1-2 (2015), 15-70.
• Konevî, Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm B. Hevâzin. Er- Risâletü’l- Kuşeyriyye. Nşr. Abdülhalîm Mahmûd – Mahmûd B. Şerîf. Kahire, 1966.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm B. Hevâzin. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. Çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansur El-. Kitabü’t-Tevhid. Çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2021.
• Mekkî, Ebû Tâlib El-. Kûtu’l- Kulûb (Kalplerin Azığı). Çev. Dilaver Selvi. 4 Cilt. İstanbul: Semerkand Yayıncılık, 2011.
• Muhâsibî, Hâris El-. El-Akl Ve Fehmü’l-Kur’ân (Akıl Ve Kur’ân’ı Anlamak). Çev. Veysel Akdoğan. İstanbul: İşaret Yayınları, 2018.
• Muhâsibî, Hâris El-. Helal Rızık Ve Namazın Anlaşılması. Çev. Muhammed Coşkun. İlk Harf Yayınevi, 2018.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah Es-. El- Lüma. Kahire: Dâru’l- Kütübi’l- Hâdise Bi- Mısır, 1960.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah Es-. İslam Tasavvufu: Lüma. Çev. Hasan Kamil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012.
• Şeybânî, İmam Muhammed B Hasan Eş-. İslam İktisadında Helal Kazanç (Kitabü’l-Kesb). Çev. Mustafa Baktır. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Âdâbu’l Mürîdîn (Edep Yâ Hu: Kalbi, Nefsin Esaretinden Nasıl Kurtarırız?). Çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: Hayy Kitap, 2016.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Edebü’n-Nefs (Kalbini Bul: Nefs Terbiyesi Ve Allah’a Yakın Olmanın Güzelliği). Çev. Hacı Bayram Başer. İstanbul: Hayy Kitap, 2013.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Hatmü’l-Evliya. Thk. Osman İsmail Yahya. Beyrut: Mecelletü’1-Meşrık, 1965.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Menâzilu’l- Kurbiyye: Allah’a Yakınlığın Dereceleri. Çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: Hayy Kitap, 2013.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Mesâilü’l-Meknûne. Thk. Muhammed İbrahim El-Ceyûşî. Kâhire: Dârü’t-Türâsi’l Arabî, 1975.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Riyâzetü’n Nefs (Nefis Terbiyesi). Çev. Mehmet Zahit Tiryaki. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 2014.
• Tirmizî, Ebû Abdullâh Muhammed B. Alî B. Hasen. Velîliğin Sonu: Hatmu’l Evliyâ. Haz. Salih Çift. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.