A Poetic Response to Theological Issues: Matters of Faith in Imam Shafi‘i’s Diwan

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 229 - 251, 01.01.2025

Muhammed Mubarek Gündüz

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1580289

Öz

This study examines the theological and jurisprudential thought of Imam Muhammad ibn Idris al-Shafi‘i through an analysis of core themes such as the conception of God, destiny, sustenance, and intercession. Educated during the second and third centuries of the Hijri calendar, Imam al-Shafi‘i developed a distinctive intellectual system by critically assessing and filtering the knowledge he acquired from various scholars. The study delves into how al-Shafi‘i articulated his views on religious matters in his poetry and made reference to the political and social issues of his society. His deep affection for the Ahl al-Bayt (the Prophet’s family), his meticulous adherence to the path of the early scholars (salaf), and his firm stance against proponents of innovation (bid‘ah) have been identified as defining aspects of his scholarly identity. It is observed that Imam al-Shafi‘i held a conception of God centered on absolute power and mercy, while maintaining a balanced approach between divine will and human responsibility in matters such as destiny, sustenance, and intercession. In this context, both Imam al-Shafi‘i’s scholarly persona and his societal impact left a profound imprint on the theological and political landscape of his era; the intellectual framework he established has since become a lasting reference within the subsequent Islamic scholarly tradition.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Imam al-Shafi‘i, Conception of God, Intercession, Sustenance.

İtikadî Sorunlara Şiirsel Bir Cevap: İmam Şâfiî’nin Divanı’nda İnanç Konuları

Öz

Bu çalışma, İmam Muhammed b. İdris eş-Şafiî’nin itikadi ve fıkhi düşüncelerini tanrı tasavvuru, kader, rızık ve şefaat gibi temel başlıklar altında analiz etmektedir. Hicri ikinci ve üçüncü yüzyıllarda eğitim alan İmam Şâfiî, çeşitli âlimlerden edindiği bilgileri eleştirel bir süzgeçten geçirerek kendine özgü bir düşünce sistemi geliştirmiştir. Çalışmada, Şâfiî’nin şiirlerinde dinî konulara dair düşüncelerini nasıl ifade ettiği ve içinde bulunduğu toplumun siyasi ve sosyal meselelerine nasıl atıflarda bulunduğu ayrıntılı olarak incelenmiştir. Ehl-i Beyt’e duyduğu sevgi, selef ulemasının izini takip etme konusundaki hassasiyeti ve bid’at ehline karşı duruşu, Şâfiî’nin ilmi kimliğinde öne çıkan belirleyici unsurlar olarak tespit edilmiştir. İmam Şâfiî’nin, Allah’ın mutlak kudretini ve rahmetini merkeze alan bir tanrı tasavvuruna sahip olduğu; kader, rızık ve şefaat gibi konularda ise Allah’ın iradesi ile insanın sorumluluğu arasında dengeli bir yaklaşım geliştirdiği gözlemlenmiştir. Bu bağlamda, İmam Şâfiî’nin hem ilmî kişiliği hem de toplum üzerindeki etkisi, yaşadığı dönemin itikadi ve siyasi yapısında derin izler bırakmış; geliştirdiği düşünce sistemi, sonraki İslam ilim geleneğinde kalıcı bir referans noktası haline gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, İmam Şâfiî, Tanrı Tasavvuru, Şefaat, Rızık.

Kaynakça

• Ak, Ahmet, “Mâverâünnehirli Hanefi Âlimlerin Mâtüridiliğin Gelişimine Katkıları”, e-Makâlât 13/2 (2020), 399-429.
• Akbulut, Ahmet, “Allah’ın Takdiri Kulun Tedbiri”, AÜİFD, 32/1 (1992), 129-156.
• Akman, Mustafa, “Eş’arîlerin Nedensellik Analyışı Üzerinde Ehl-i Hadis’in Vardığı Sonuçlar”, İslami Araştırmalar, 12/2 (2011), 71-88.
• Alp, Zeynep, İmam Şafiî Hayatı, Şahsiyeti, Edebî Kişiliği ve Meâni İlmi Açısından Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitütüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Arslan, Adnan, “İmam Şâfi’î Divânında Bir Söz Sanatı olarak Teşbih-i Zımnî”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, 25/43 (2020), 61-74.
• Aybakan, Bilal, “Şâfiîî”, TDVİA (İstanbul: DİA, 2010, 38/223-233.
• Aygan, Fadıl (ed.), Sistematik Kelam, İstanbul: Beyan Yayınları, 2021.
• Az, Mehmet Ata, “Descartes’ta Tanrı, Kudret ve Ezeli Doğrular”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Dergisi, 2/2 (2011), 69-90.
• Bâkillânî, Ebu Bakr Muhammed b. Et-Tayyip, Kitâbu’t-Temhid, Thk. Richard J. Mc Carthy Beyrut: 1957.
• Beyhâkî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn, Menâkbü’ş-Şâfiî, Mısır: Dâru’t-Türas, 1970.
• Bozkale, Lütfi, “Nübüvvet savunusu Bağlamında Delâilü’n-Nübüvve’nin Yeri ve Önemi” Kader, 21/2 (2023), 795-825.
• Can, Seyithan, Kudret-Fiil İlişkisi, Ankara: Araştırma Yayınları, 2019.
• Çaviş, Esma, “İslam Geleneğinde Tanrı Tasavvurları”, Eskiyen, 19 (2010), 55-61.
• Çitil, Abdülkadir, “Ehl-i Sünnete Göre Rızık”, GÜİFD, 8/15, (2019), 20-34.
• Devvânî, Ebû Abdillâh Muhammed, Akaid-i Adudiye Şerhi, çev. Mustafa Akman, Batman: Mütercim Yayınları, 2021.
• Ebheşî, Şihabuddin Muhammed Ahmed, el-Müstetraf fi Kulli Fennin Müstezraf, Beyrut: Dâru’l-Marife, 2008.
• Ebû Zehrâ, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ, Târihu’l-Mezâhibi’l-Erba’a, Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyye, 1978.
• Erdemci, Cemalettin, “İmam eş-Şâfiî ve Akıl-Nakil İlişkisine dair görüşleri”, İSAM (2014), 253-270.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan, el-İbâne an Usûli’d-Diyâne Kahire: h. 1385.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan, Makâlâtü’l-İslâmiyyîn, Thk. Dr. Navaf el-Cerrah, Beyrut: Dâru’s-Sadr, 2006.
• Evkuran, Mehmet, “İslâm Düşünce Geleneğinde Tanrı Tasavvuru”, İslâmi İlimler Dergisi, 2 (2007), 45-62.
• Gölcük, Şerafettin “Rızık”, TDVİA, Ankara: DİA, 2008, 35/73-74.
• Haşimî, Ahmed b. İbrahim b. Mustafa es-Seyyid, Cevâhiru’l-Edeb, Beyrut: Müessesetü’l-Me’arif, 1969.
• Hatipoğlu, Mehmed Said, Hilâfetin Kureyşiliği, Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• İbn Abdilber, Behcetu’l-Mecalis, Thk. Muhammed Mursî el-Hulî, Beyrut: ed-Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Ty.
• İbn Asakir, Târihu Dımeşk, Thk. Amr b. Gurame el-Urvi, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Kesir, el-Bidaye ve’n-Nihâye, Beyrut: Dâru’l-Fikr, h.774.
• İbn Manzûr, Celâlüddîn Muhammed b. Mukrim, Lisânu’l-Arab, Beyrut: Dâr’u Sadır, 1968.
• İbnu’l-Esir Ali b. Ebi’l-Kerem, el-Kâmil fi’t-Tarih, Beyrut: 1972.
• Kâdı Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdulcebbar b. Ahmed, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Çev. İlyas Çelebi, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara: Ankara Okulu, 2013.
• Kanter, Özden, İslâm’da Kelâma Semantik Yaklaşım ve Rağıb el-Isfehânî’nin Kelam Anlayışı, İstanbul: Maruf Yay., 2017.
• Karabiber, Namık Kemal, “İmam Şâfiîi’nin Ehl-i Beyt ve İlk Halifeler ile ilgili Tasavvuru/Algısı”, ÇÜİFD, 9/1 (2009), 97-121.
• Kılavuz, A. Saim, İslâm Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul: Ensar Yayınları, 2017.
• Kummî, Ebû Câfer Muhammed b. Ali İbn Bâbaveyh, Risâletu’l-İ’tikâdâtü’l-İmâmiyye (Şiî-İmamiyye’nin İman Esasları), Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Ankara Ünv. Basımevi, 1978.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, Nşr. Mehmet Boynukalın, Bekir Topaloğlu, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbü’t-Tevhîd, Thk. Fethullah Hâlif, İskenderiyye: Daru’l-Cemaati’l-Mısriyye, Ty.
• Nesefi, Ebü’l- Mu’in, Tâbsiratü’l-Edille fi usûli’d-din, Trc. Hüseyin Atay, Şaban Ali Düzgün, Ankara: DİB Yayınları, 2003.
• Oğuz, Orhan, “İmam Şâfiî Divanında İlim”, Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 14 (2019), 215-223.
• Özler, Mevlüt, Tarihsel Bir Adlandırmanın Tahlili Ehl-i Sünnet Ehl-i Bid’at, Ankara: Ankara Okulu, 2010.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Menakıbü'l İmam Eş-Şafiî, thk. Ahmed Hicâzi, Kahire, 1986.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn, Mefâtihu’l-gayb, Trc. S. Yıldırım, L. Cebeci, S.Kılıç, vd. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Sinanoğlu, Abdulhamit, “İslâm’ın İlk Siyasallaştırılma Sürecinde Kader İnancı”, AÜİFD, 43/2 (2002), 249-276.
• Sinanoğlu, Abdulhamit, Kelam Tarihinde Tanrı Tasavvuru ve İnsana Ulaştırılması, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2005.
• Subkî, Tacuddin, Tabakâtu’ş-Şâfiîyyetu’l-Kubra, Dâru’l-İhyai’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1964.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs, Divan, çev. Ali Ural, İstanbul: Şule Yayınları, 2021.
• Şeblencî, Mümin b. Hasan Mümin, Mü’min b. Hasen, Nûru’l-Ebsâr fî Menâkıbi Âl-i Beyti’n-Nebîyyi’l- Muhtâr, Mısır: 1948.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdulkerim, el-Milel ve’n-Nihal, Thk. Muhammed Seyyid Geylani, Beyrut: Daru’l-Marife, 1404.
• Taftazânî, Saadettin, Şerhu’l-Makâsıd, İstanbul: Matbaa-i Amire, h.1277.
• Turgay, Nurettin, “İmâm Şafiî ve Divan’ında Kur’an Yaklaşımı”, BÜİF Dergisi, 1/2 (2013).
• Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, İzmir: İzmir Fakültesi İlahiyat Vakfı Yayınları, 2017.
• Yavuz, Yusuf Şefki, “Ehl-i Bid’at”, TDVİA, İstanbul: DİA, 1994, 10/501-505.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait, Mâtüridî ve Nesefî’ye Göre İnsan Hürriyeti Kavramı, Ankara: 1988.
• Yılmaz, İbrahim, “İmam Şâfi’î Divânında Geçen Başlıca Şiir Temaları”, Ekev Akademi Dergisi,1/2 (1998), 303-319.
• Zerzûr, Muhammed, Dîvânü’l-İmam eş-Şâfiî, Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Zu’bî, Muhammed Afif, Dîvânü’l-İmam eş-Şâfiî, Beyrut: Dâru’l-Cil, 1974.