The Ways in which the Sufis of Shirvan, who played an important role in the Sufi History of Azerbaijan, were reformed by Shah Ismā'il

Yıl 2025, Cilt: 9 Sayı: 1, 131 - 151, 30.06.2025

Sevda Aktulga Gürbüz

https://doi.org/10.58657/batmanakademi.1697301

Öz

This study aims to examine the policies applied to the relationship between Sunni-influenced Sufi orders and Shia Sufi structures, particularly in the context of the Shirvan region, during the reign of Shah Ismail, a pivotal period in Azerbaijani history. Since the 12th century, Sufi orders had transformed this region into a prominent center for the development of influential Sufis. However, with Shah Ismail's rise to power, a radical shift began within Sufi structures, transforming into a systematic pressure mechanism under the mihna policy. Prominent Sufis of the era, such as Tebrizi, Shabustari, Gulsheini, and Shencani, who lived in the Shirvan region, faced not only social exclusion but were also forced into exile, expelled from their teaching centers, and even executed. Members of established Sufi orders like the Naqshbandi, Khalwati, and Kubrawi were either coerced into Shia conversion or had to flee to Ottoman territories, India, and the Arab world. This process created a lasting rupture not only in the individual biographies of Sufi members but also in Azerbaijan's Sufi historical memory. In this context, our study aims not only to examine Sufi life in Azerbaijan but also to address, from a historical perspective, the sectarian pressures, the phenomenon of migration, and the marginalization of Sufis from the social structure. Our goal is to briefly introduce Azerbaijani Sufi history and then explore the Sufi transformation shaped by the Safavid period in the Shirvan region, analyzing the impact of Shah Ismail’s Shia conversion policy on Sufis and Sufi orders.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Sect , Shâh Ismâil-Kizilbashlar , Azerbaijan-Shirvan , Repression-Migration and Death.

Azerbaycan Tasavvuf Tarihinde Önemli Rol Oynayan Şirvânlı Mutasavvıfların Şâh İsmâil Tarafından Islah Edilme Biçimleri

Öz

Bu çalışma, Azerbaycan tarihinin önemli bir dönüm noktası olan Şâh İsmâil dönemi bağlamında, Ehl-i sünnet inancına bağlı tarîkatlar ile Şiî sûfî yapılar arasındaki ilişkilere yönelik uygulanan politikaları, özellikle Şirvân bölgesi örneği üzerinden incelemeyi amaçlamaktadır. XII. yüzyıldan itibaren tarîkatlar, bu bölgeyi önemli mutasavvıfların yetiştiği bir tasavvuf merkezi hâline getirmiştir. Ancak, Şâh İsmâil'in iktidara gelmesiyle birlikte tasavvufî yapılarda köklü bir dönüşüm başlamış ve bu dönüşüm, mihne politikası çerçevesinde sistematik bir baskı mekanizmasına dönüşmüştür. Dönemin önde gelen mutasavvıflarından olan Tebrizî, Şebusterî, Gülşenî ve Şencânî gibi şahsiyetler, Şirvân bölgesinde yaşarken yalnızca sosyal dışlamaya tâbi tutulmamış, aynı zamanda göç etmeye zorlanmış, irşad merkezlerinden sürülmüş ve hatta infaz edilmiştir. Nakşibendiyye, Halvetiyye ve Kübreviyye gibi köklü tarîkatların mensupları ya Şiîleşmeye zorlanmış ya da Osmanlı Devleti, Hindistan ve Arap coğrafyalarına sığınmak zorunda kalmıştır. Bu süreç, yalnızca tarîkat mensuplarının bireysel biyografilerinde değil, Azerbaycan’ın tasavvufî hafızasında da kalıcı bir kırılma yaratmıştır. Bu bağlamda, çalışmamız yalnızca Azerbaycan’daki tasavvufî yaşamı incelemekle kalmayıp, aynı zamanda mezhebî gerekçelerle mâruz kalınan baskı süreçlerini, göç olgusunu ve sûfîlerin toplumsal yapıdan dışlanmasını da tarihsel bir perspektiften ele almaktadır. Amacımız, Azerbaycan tasavvuf tarihini kısaca tanıttıktan sonra, Şirvân bölgesindeki Safevîler dönemi ile şekillenen tasavvufî dönüşümü incelemek ve Şâh İsmâil’in Şiîleştirme politikasının sûfîler ve tarîkatlar üzerindeki etkilerini derinlemesine analiz etmektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Tarîkatlar , Şâh İsmâil-Kızılbaşlar , Azerbaycan-Şirvân , Baskı-Göç ve Ölüm.

Kaynakça

• Ahmedî, Meryem Mîr. Târîhi siyasî, ictimaî Îran der asrı Safevî. Tahran: Emîr-i Kebîr, 1371.
• Akkuş, Mustafa. “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”. Turkish Studies 9/7 (2014), 111-134.
• Akoğlu, Muharrem. “Azerbaycan’da İslâm ve Mezhep Olgusu”. İdrak Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (15 Haziran 2022), 19-40.
• Aksu, Hüsamettin. “Hurufilik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/408-412. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Algar, Hamid. Nakşibendîler ve Safevîler. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Algar, Hamid. “The Naqshbandī order: A Preliminary Survey of Its History And Significance”. Studia İslamica 44 (1976), 123-152.
• Aliyeva, Nergis Ağaselim Qızı. Azərbaycanda İslam Mədəniyyəti (VII- XIII). Bakü: Elm və Təhsil, 2017.
• Angiolello, Givanni Maria; D'Alessandri, Vincenzo. Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar. çev. Tufan Gündüz. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2007.
• Anonim, Alemara-yi Safevîyye (be kuşiş-i Yedııllah Şükri). Tahran: Bünyad-i Ferheng-i İran. 1350.
• Arjomand, Saıd Amir. The shadow of God and the hidden imam: Religion, political order and societal change in Shi’ite Iran from beginning to 1890. Chicago and London: The University of Chicago. 1984.
• Arslan, Necmiye Özbek. “Bir Hazreti Ali cenkleri metninde Şâhıs incelemesi”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu Bildirileri. ed. Mehmet Yazıcı. 498-520. Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Aşkar, Mustafa. “Bir Türk Tarîkatı Olarak Halvetiyye’nin Tarihi Gelişimi ve Halvetiyye Silsilesinin Tahlili”. AÜİF Dergisi 39/1 (1999), 535-563.
• Ata'î, Nev'izâde Ataullah. Hadâikü'l-Hakayık fî Tekmileti'ş-şakaik (Zeyl-i Şakayik-i Ata). İstanbul: Matbaa-i Âmire, ts.
• Bakihanov, Abbâskulu. Gülistân-ı İrem. Bakü: Azerbaycan Respublikası Medeniyyet ve Turizm Nazirliği, 2010.
• Bakihanov, Abbaskulu Ağa. Gülistan-i irem. Bakü: Bakıhanov Neşriyat, 1951.
• Barlas, Cafer. Dünü ve Bugünü ile Kafkasya Özgürlük Mücadelesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Bayat, Fuzuli. “Azerbaycan’da Baba Samit Tekkesi ve Safevî-Bektaşi İlişkileri Bağlamında Diğer Bektaşiler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırmaları Dergisi 101 (2022), 95-116.
• Bilgili, Ali Sinan. Azerbaycan Türkmenleri Tarihi. https://www.altayli.net/azerbaycan-turkmenleri-tarihi Erişim Tarihi: 12.03.2024.
• Bilgin, A. Azmi. “Nesîmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/3-5. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Bitlisî, Şeref-i. Şerefnâme. çev. Mehmet Emin Bozarslan. İstanbul: Ant Yayınları, 1990.
• Browne, Edward G. A literary history of Persia: Modern times (1500-1924). Cambridge University Press, 1924.
• Bulut, Halil İbrahim. “Safevîlerin Ehl-i Sünnet Karşıtı Politikaları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 75 (2015), 15-30.
• Camî, Abdurrahman. Nefahât tercümesi. Haz. Lamî Mahmud Çelebî. İstanbul: Emek Matbaası, 1980.
• Çelenk, Mehmet. 16. ve 17. yüzyıllarda Safevî Şiiliği. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Dağlar, Mehmet. “Safevî Hükümdarı Şah İsmail’in Seyyidlerle Münasebeti”. SUTAD 49 (Ağustos 2020), 437-450.
• Dedeyev, Bilal. XV. yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti–Azerbaycan İlişkileri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Dedeyev, Bilal. “Osmanlı-Azerbaycan Sosyo-Kültürel İlişkileri Bağlamında Hurufilik ve Bektaşilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 100 (2021), 211-234.
• Demirdaş, Öncel. Halvetiyye'nin Anadolu'daki Bir Şubesi Çerkeşiyye, Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2023.
• Ebû Dülef. Mis ‘ar b. Mühelhil, Mecmûâ fi’l-coğrafya. (Fuad Sezgin İncelemesiyle). Frankfurd: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, 1407.
• Efendiyev, Oqtay. Azerbaycan Safevîler Devleti. Bakü: Şerq-Qerb, 1993.
• Erginli, Zafer ve Erol, İbrahim. “İsmâil Sirâceddîn-i Şirvânî-i Kürdemirî ve Kafkaslarda Nakşibendiyye- Hâlidiyye Kolları”. Usul İslam Araştırmaları 33 (2020), 131-159.
• Glassen, Erika Hitzigrath. “Schah Ismā'īl ein Mahdi der anatolischen Turkmenen”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 121/1 (1971), 61-69.
• Gökbulut, Süleyman. “İbrahim Zâhid Gîlânî Üzerine Bir İnceleme”. Sûfî Araştırmaları 13 (2015), 47-64.
• Gökbulut, Süleyman. “Sünnî Bir Tarîkatın Şiîleşen Kolları: Kübreviyye-Şiîlik İlişkisi”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 8/3 (2008), 285 -308.
• Gölpınarlı, Abdulbaki. Tarih Boyunca İslam mezhepleri ve Şiilik. İstanbul: Gerçek Yayınevi, 1987.
• Gubadov, Gadim. “The Sûfîsm in Azerbaijan and Safaviyya Order (Tarıqa)””. Scıentıfıc journal of Polonıa Unıversıty 56 (2023), 47-52.
• Gündoğdu, Cengiz. Abdülmecid-i Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufi Görüşleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Hanbel, Ahmed İbn. Kitabü’z-zühd. çev. Mehmet Emin İhsanoğlu. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Hanbelî, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. Beyrut: Dâru’l- Fikr, 1373.
• Hândmîr. Ḥabîbü’s-siyer fî aḫbâri efrâdi’l-beşer. tsh. Muhammed Debîrsiyâgî. 6 Cilt.Tahran: Hayyâm, 1333.
• Haririzade, Mehmet Kemaleddin. Tibyan-ü Vesaili’l-Hakâik fî Beyani Selâsili’t-Tarâik. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Süleymaniyye Kütüphanesi İbrahim Efendi Bölümü, ts.
• Heşri, Tebrizî, Molla Muhammed Emîn. Ravza-i Ethâr. çev. Aziz Devletâbadî. Tahran: Sutûde, 1371.
• Hınz, Walther. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd. çev. Tevfik Bıyıklıoğlu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Alî b. Osmân b. Ebî Alî el-Cüllâbî el-. Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• https://www. iqna.ir/fa/news/1667 Erişim Tarihi 18.05.2024.
• İnalcık, Halil. Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed, Doğu Batı: Makaleleri I. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2005.
• Kandemir, Yaşar. “Gulâmu Halîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.14/187. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1996.
• Karadeniz, Yılmaz. “Safevî Devleti’nin Kuruluşu Meselesi: Kızılbaşların Ortaya Çıkışı”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2015), 53-67.
• Karaduman, Ruken. “Nebâtî'nin Şiirlerinde Din ve Tasavvuf”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 35 (2017), 1-21.
• Kavak, Abdulcebbar. “Safevîlerin Şiîleştirme Siyasetinin Mağduru Olan Bir Aile: Haydarîler ve Irak’taki Faaliyetleri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 46 (2018), 37-54.
• Kerîmî, Behzat. Şâh İsmâil Safevî ve Tegayyirî Mezhebi. Tahran: İntişârât Kaknüs, 1397.
• Komisyon. Azerbaycan Tarihi. Bakü: Elm Neşriyat,2014.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Nasreddin Hoca'nın Şehri Akşehir: Tarihî Turistik Kılavuz. İstanbul: Numune Matbaası, 1945.
• Konur, Himmet. İbrâhim Gülşenî, Hayatı, Eserleri, Görüşleri. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Kurban Necat, Perisa “Tasavvuf ve Sufiyyânı Azerbaycan Mekârini uzûri Şâh İsmâil Safevî”, İslam Tarihi Bilimsel Araştırma Dergisi 2/5 (bahar-2013), 87-108.
• Nebâtî. Niyâzi Şebisteri ve Mesnevî-i Şem’ ü Pervâne. Tahran: Nebati-i Tebriz, 1392.
• Kurşun, İlahe Memmedova. “Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’nin Seyr u Sülûk Anlayışı.” Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 7/1 (2023), 14-28.
• Kuşeyrî, Abdulkerîm. er-Risâle. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2014.
• Lewisohn, Leonard. Tasavvuf ve Mekteb-i İsfahan, Mîras-ı Tasavvuf. Tahran: Bînâ, 1384.
• Mehraliyev, Eybeli. Babakuhi Bakuvi və pir Hüseyn Şirvani. ys., 2002.
• Melikoff, İrene. Uyur idik uyardılar. Alevelik-Bektaşilik araştırmaları. çev. Turan Alptekin. İzmir: Cem Yayınevi, 1994. Memmedov, Zahid. Azerbaycan’da XI-XIII. Asırlarda Felsefi Fikir. Bakü: Elm Neşriyat, 1974.
• Morgan, John Davıd. Medieval Persia 1040–1797. London: Routledge, 1987.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Gülşen-i hakikat. çev. Nurullah Koltaş. İnsan Yayınları, 2015.
• Nefîsî, Sâid-i. Târîḫ-i naẓm u nes̱r der Îrân (I-II). Tahran: Bînâ, 1363.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sûfîliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2012.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Arı Kovanına Çomak Sokmak. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Ochsenwald, W.; Fisher, S.N. The Middle East: A history. New York, 2004.
• Onat, Hasan. “Kızılbaşlık Farklılaşması Üzerine”. İslamiyat 6/3 (2003), 113-121.
• Öngören, Reşat. “Safevîyye, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi”. 35/460-461. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Özkan, Feridun Hakan. “Mâtemî’nin Nesrü’l-le’âlî Tercümesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 91 (2018), 107-146.
• Pürcevâdî, Nasrullah. Riyazü’l-efkâr der tavsifi Hazân u Bahâr. Tahran: Tashîh-i Merkez-i Neşr-i Danişgâhî, 1395.
• Rencber, Muhsin. Ceryanşinasi Tarihi Kıraatha ve Revîkerdihayi Âşûrâ ez Safevîyye tâ Meşrût. Tahran: İntişârâtı Müessese-i Amûzeşî ve Pazûheşî İmam Humeynî, 1389.
• Rıhtım, Mehmet. “IX-XIX. Asırlar Azerbaycan Kültür Tarihinde Tasavvufi Hareketler”. Avrasya Etüdleri 1/35 (2009), 33-60.
• Savaş, Saim. XVI. asırda Anadolu’da Alevilik. İstanbul: Vadi Yayınları, 2002.
• Savory, Roger. Îrân asrı Safevî (Iran Under The Safavids). çev. Kambîz Azizî. Tahran: Neşr-i Merkez, 1374.
• Seccâdî, Ziyâuddin. Mukaddimei ber mebanî irfan ve tasavvuf. Tahran: İntişaratı Peyâm Nur, 1388.
• Səfərlı, Fahreddin. “Orta Çağda Nahçivan’da Sufi Tarîkatlarının Faaliyetlerini Gösteren Yer Adları”. çev. Muhammet Kemaloğlu. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 2/3(2013), 334-347.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lüma‘ (İslâm Tasavvufu). çev.H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Sümer, Faruk. “Akkoyunlular”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/270-274. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Sümer, Faruk. Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. İstanbul: Güven Matbaası, 1976.
• Şâh İsmâil. Hatâyî Divanı. hzl.: Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017. Şâhin, Hanifi. İlhanlılar Döneminde Şiîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008.
• Şa‘rânî, Abdülvehhâb. Levâḳıḥu’l-envâri’l-ḳudsiyye fî ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’ṣ-ṣûfiyye (Levâḳıḥu’l-envâr fî ṭabaḳāti’l-aḫyâr). Mısır: Dârü'l-Kütübi'l-Mısriyye, 1951.
• Tâhirî, Ebu’l-Kasım. Târîhi siyâsî ve ictimâi Îrân. Tahran: İlmî ve Ferheng, 1351.
• Tanış, İskender. Safevîliğin Oluşumu, Şiileşmesi ve Diğer Tarîkatlara Bakışı. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. eş-Şakâ’iku’n-nu ‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-osmâniyye. Kum: İntişarat-ı Camia-i Müderrisin, 1405.
• Teber, Ömer Faruk. XVI. yüzyılda Kızılbaş Farklılaşması. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2005.
• Tebrizî, Hafız Hüseyin Ali Kerbelâyî. Ravzâtü’l-cinân ve cennâtü’l-cenân. tsh. Ca’fer Sultan Kurrâî. 5 Cilt. Tahran: Bengahı Tercüme ve Neşir Kitabi, 1338.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarîkatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2022.
• Terbiyet, Muhammed Ali. Danişmendân Azerbaycan. Bakü: Azerbaycan Devlet Yayınevi, 1378.
• Tihranî, Ebubekr-i. Kitab-ı Diyarbekriyye. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2005.
• Türkmen, İskender Bey Münşi-yi. Tarix-e Alemarayi Abbasi. çev. Şâhin Farzaliyev. Münşi Neşriyat, 2010.
• Uyar, Mazlum. Şii Ulemanın Otoritesinin Temelleri. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2011.
• Veliyeva, Zülfiyye. “Safevîlerin Menşei ve Kızılbaşca”. Journal of Azerbaijani Studies 1 (2015), 332-344.
• Vicdanî, Sadık. Seyyid Yahyâ Şirvânî, Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye’den Tarîkatlar ve Silsileleri. Haz. İrfan Gündüz. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1995.
• Yezdî, Şerafeddin Ali. Zafernâmei Tîmurî. Haz. Muhammed Abbas. Tahran: İntişaratı EmirKûb, 1336.
• Yıldız, Onur. “Şâh İsmail Döneminde Şiî-İmâmî Mezhebin Mahiyeti (1501-1524)”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 39 (2023), 293-306.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarîkatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Zerrînkûb, Abdülhüseyin. Dünbâle-i cüstücû der taṣavvuf-i Îrân. İntişaratı Emîr Kebîr, 1376.