Kıranköy in the aftermath of the population exchange

Yıl 2025, Cilt: 28 Sayı: 54, 655 - 680, 16.12.2025

Durmus Gur

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1687005

Öz

This study aims to examine, from an art historical perspective, the profound and lasting impacts of the Population Exchange during the founding of the Republic of Turkey on the urban fabric and cultural heritage of Safranbolu Kıranköy. The demographic shifts resulting from the exchange left deep imprints on Safranbolu's architectural identity and collective memory, reflected in its religious structures, commercial spaces, educational institutions, social organizations, and even the natural environment. Through specific examples such as the conversion of the Hagios Stephanos Church into the Ulu Cami (Grand Mosque), the construction of the Asiye Hatun Mosque in Kıranköy on land long used as a cemetery and marketplace by non-Muslims, the closure of wine factories and taverns in Kıranköy leading to the disuse of shops, the abandonment of bathhouses, cisterns, and cellars, the dormancy of must and wine presses, the reshaping of houses according to Muslim Turkish beliefs and lifestyles, the closure of girls' and boys' schools (Inas and Iskalion), the construction of new buildings on former cemetery sites, and the conversion of vineyard lands into residential areas, this study investigates the transformation of Safranbolu's physical and cultural landscape due to the exchange. This study aims to reveal that the population exchange of 1923-1924 was not merely a demographic movement but also triggered a process of re-signification of space and the determination of different layers of cultural heritage.

Anahtar Kelimeler

Mosque , Church , Non-Muslim , Population Exchange , Safranbolu.

Nüfus mübadelesinin ardından Kıranköy

Öz

Bu çalışma, Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluş sürecinde yaşanan Nüfus Mübadelesi’nin, Safranbolu Kıranköy yerleşimi özelinde kent dokusu ve kültürel miras üzerindeki derin ve kalıcı etkilerini sanat tarihi perspektifinden incelemeyi amaçlamaktadır. Mübadele sonucu gerçekleşen demografik değişimlerin; Safranbolu’da yer alan dini yapılar, ticari mekanlar, eğitim kurumları, sosyal yapılar ve hatta doğal çevre üzerindeki yansımaları, kentin mimari kimliğinde ve toplumsal hafızasında derin izler bırakmıştır. Aziz Stefanos Kilisesi’nin Ulu Cami’ye dönüştürülmesi, Kıranköy’de Gayrimüslimler tarafından uzun yıllar mezarlık ve pazar yeri olarak kullanılmış olan alanda Asiye Hatun Cami’nin inşa edilmesi, Kıranköy'deki şarap fabrikası ve meyhanelerin kapanması, dükkanların işlevsizleşmesi, hamamlar, sarnıçlar ve mahzenlerin terk edilmesi, şırahanelerle şarapbanaların atıl kalması, evlerin Müslüman Türk inancı ve hayat tarzına göre şekillenmesi, İnas ve İskalion mekteplerinin kapanması, mezarlıkların yerine yeni yapılar inşa edilmesi ve bağ arazilerinin yerleşim alanına dönüşmesi gibi spesifik örnekler üzerinden, mübadelenin Safranbolu'nun fiziksel ve kültürel peyzajındaki dönüşümü incelenmiştir. Bu çalışma, 1923-1924 tarihlerinde gerçekleşen mübadelenin sadece bir nüfus hareketi olmadığı ve aynı zamanda mekanın yeniden anlamlandırılması ve kültürel mirasın farklı katmanlarının belirlenme sürecini nasıl tetiklediğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Cami , Gayrimüslim , Kilise , Nüfus Mübadelesi , Safranbolu.

Kaynakça

• Ainsworth, W. D. (1842). Travels and researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia. John W. Parker.
• Aktüre, S. ve Şenyapılı, T. (1976). Safranbolu’da mekânsal yapının gösterdiği nitelikler ve koruma önerilerinin düşündürdükleri, O.D.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Dergisi, 2(1), 61-96.
• Anonim. (2015). 81 ilde kültür ve şehir Karabük. Acar Basım ve Cilt Sanayi.
• Anonim. (1924). Za‘feranbolu [Safranbolu] ahvâl-i iktisâdiye ve mevkiiyyesini ve tüccârânın esâmîsini hâvî risâledir. Kanâat Matbaası Yayınları.
• Barlas, U. (2004). Safranbolu kültür tarihi araştırmaları. Senfoni Matbaası.
• Bayazıt, N. (2014). Safranbolu geleneksel konutları ve toplumsal değişme. Özlem Matbaacılık ve Reklamcılık Ltd. Şti.
• Belke, K. (1996). Paphlagonien und Honorias, Tabula Imperii Byzantini, band 9, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Bozdağlıoğlu, Y. (2014). Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve sonuçları, Türkiye Sosyal Araştırmalar Dergisi, 180, 9-32.
• Bölükbaşı-Ertürk, E. ve Arslan, B. (2019). Safranbolu’da sinemanın gelişim süreci: Özer Sineması, History Studies, 11(5), 1539-1554.
• Canbulat, İ. (2010). Safranbolu’da koruma. Eren Pultar (Ed.). Yapılar fora Mustafa Pultara armağan kitabı, (ss. 261-270). Tetragon Yayınları.
• Doğanalp-Votzi, H. (2022). Bir küçük Anadolu şehrinin tarihi ve ekonomisi: Safranbolu ve dericilik. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (ss. 316-337). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Günay, R. (1998). Türk ev geleneği ve Safranbolu Evleri. Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Gür, D. ve Karakök, C. (2024). Safranbolulu gayrimüslim kadınlar. İ. Atik Gürbüz ve C. Uncu (Ed.). sosyal bilimlerde kadın çalışmaları, (ss. 101-125). Konya Necmettin Erbakan Üniversitesi.
• Haldon, J. (2007). Bizans tarih atlası (A. Özdamar, Çev.). Kitap Yayınevi.
• Kalyoncu, H. (2022). Safranbolu’nun demografik yapısı Karamanlı Hristiyan Ortodoks Türkler ve mübadele. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (ss. 358-379). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Kalyoncu, H. (2010). Tarih içinde Safranbolu. Özlem Matbaacılık ve Reklamcılık.
• Kalyoncu, H. ve Tunçözgür, Ü. (2012). Mübadele ve Safranbolu. Karabük Valiliği Yayınları.
• Kalyoncu, H. (2022). Safranbolu’nun Demografik Yapısı, Karamanlı Hristiyan Ortodoks Türkler ve Mübadele. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (358-379). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Karacakaya, R., Yücedağ, İ. ve Yılmaz, N. (2013). Arşiv belgelerinde Karabük. Seçil Ofset. Kastamonu Vilayet Salnamesi, Dersaadet, 1314
• Kayam, H. C. (1993). Lozan Barış Andlaşmasına göre Türk-Yunan Nüfus Mübadelesi ve konunun T.B.M.M’de görüşülmesi, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 9(27), 581-608.
• Kılıç, H. S. (2018). Safranbolu Kıranköy Bölgesindeki Eski Rum Evlerinin Zorunlu Göç Sonrası Mekansal Değişiminin İrdelenmesi [Yüksek lisans tezi]. Karabük Üniversitesi.
• Kuş, A. (Der.). (2009). Belediye başkanı Gadartalıoğlu Osman Akın’ın özel arşivinden bir zamanlar Safranbolu 1931-1946. Safranbolu Belediyesi Yayınları.
• Kuş, A. ve Ulukavak, K. (2015). Safranbolu korumada 40. yıl (1975-2015) 40 söyleşi (1975 öncesi ve sonrası). Göksu Ofset Matbaacılık.
• Kütükçüoğlu, M. (2022). 20. yüzyıl Safranbolu’sunda değişim ve dönüşümü Karabük ile düşünmek. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (ss. 464-485). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Leonhard, R. (1915). Paphlagonia reisen und Forschungen im Nördlishen Kleinasien. Dietrich Reimer, Ernst Vohsen.
• Λυκούδης, Γ. (Μάκης) ve Τρiανταφυλλίδης, Π. (2014). Απο Τη Σαφραμπολη Τησ Μικρασ Ασιασ Στη Σαφραμπολη Τησ Νεασ Ιωνιασ. Νεα Ιωνiα.
• Maccas, L. (1919). L’Hellenisme de l’Asie - Mineure son historie sa puissance son sort. Nancy, Berger-Levrault. Mango, C. (2004). A fake inscription of the empress Eudocia and Pulcheria’s relic of Saint Stephen, Nea Rhome, 1, 23-34.
• Özçağlar, A. (2022). Osmanlı’dan günümüze Safranbolu ilçesinin idari coğrafyası. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (ss. 174-197). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Sakaoğlu, N. (1987). Amasra’nın üç bin yılı. Zonguldak Valiliği Yayınları.
• Sarıkoyuncu, A. (1992). Zonguldak ve havalisinde Milli Mücadele’ye zarar verici faaliyetler, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 8, 331-356.
• Somuncu, M. (2022). UNESCO dünya mirası Safranbolu Şehri’nin koruma ve yönetiminde güncel durum. İ. Canbulat (Ed.). Safranbolu Çarşı’sı, (ss. 536-557). Nobel Akademik Yayıncılık.
• Soykan, A.N. ve Gür, D. (2019). Safranbolu Rumlarının mimari eserleri. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Sözen, M. (2015). Kentin tarihi ve anıtsal yapıları. N. Bayazıt (Ed.). Safranbolu ve çevresi koruma ve turistik geliştirme projesi 1979-1980, (ss. 31-48). Seçil Ofset.
• T.C.B.O.A. A.MKT. 00082-00099-002-001.
• T.C.B.O.A. A.MKT. 00082-00099-003-002.
• T.C.B.O.A. A.MKT. 00092-00067-001-001.
• T.C.B.O.A. A.MKT. 00092-00067-002.
• T.C.B.O.A. A.MKT. 00218-00034-001-001.
• T.C.B.O.A. A.MKT.UM. 00025-00008-001-001.
• T.C.B.O.A. A.MKT.UM.365/92.
• T.C.B.O.A. A.MKT.UM.376/19.
• T.C.B.O.A. İ.DH, 1010/79752.
• T.C.B.O.A. ML.VRD.TMT. 4509.
• T.C.B.O.A. 06/L/1266-25-8.
• T.C.B.O.A. 28/B/1276-594-55.
• Ters Çita (2025). 4 Ekim 2025 tarihinde https://terscita.blogspot.com/2012/12/ adresinden erişildi.
• Tunçözgür, Ü. (2012). Dünden bugüne Safranbolu. Safranbolu Belediyesi Kültür Yayınları.
• Türker, N. ve Çetinkaya, A. (2009). Batı Karadeniz bölümü ekoturizm potansiyeli. Detay Yayıncılık.
• Türker, N. (Edit.). (2011). Zonguldak-Karabük ve Bartın illeri turizm sektör analizi. Türmatsan Organize Matbaacılık.
• Türker, N. ve Gür, D. (2024). Roma Dönemi’nden günümüze Safranbolu ve çevresinde bağcılık, üzüm ve şarap üretimi, Karadeniz Araştırmaları, XXI(83), 737-762.
• Τρiανταφυλλίδης, Π. (2022). Σαφραμπολη, Πατριδα Αλησμονητη, 1922-2022 100 Χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή Ο τραγικός ξεριζωμός των Χριστιανικών Πληθυσμών της Ανατολής Οι διαδρομές σωτηρίας προς την Ελλάδα, Νεα Ιωνια, 473-480.
• Ulukavak, K. (2007). Bir Safranbolulunun penceresinden Safranbolu (gözlemler-derlemeler-denemeler). Bizim Büro Basımevi.
• Yağcı, O. Z. ve Değirmenciler, T. (2023). Önemini yitirmiş yapıların mimarlık turizmi bağlamında değerlendirilmesi: Safranbolu örneği, International Academic Social Resources Journal, 8(55), 4184-4199.
• Yazıcı-Metin, N. (2020). Salgının mimarisi: Osmanlı’da Frengi ve Gurebâ Hastaneleri (Kastamonu Vilayeti örneği), MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 2(22), 252-270.
• Yazıcıoğlu, H. ve Al, M. (1982). Safranbolu (Safranbolu-Karabük-Ulus-Eflani). Özer Matbaası.
• Yazıcıoğlu, H. (1998). Safranbolu tarihine ait belgeler ve kaynaklar. Volkan Matbaası.
• Yetiş, R., Turcan, Y. ve Dinçer, A. E. (2018). Safranbolu kent formunun tarihsel serüveni ve morfolojik incelemesi, Değişen kent, mekân ve biçim, Türkiye kentsel morfoloji araştırma ağı II. kentsel morfoloji sempozyumu, 23, 495-515.
• Yücel, Y. (1980). Çobanoğulları, Candaroğulları Beylikleri. Türk Tarih Kurumu.
• Yücer, H. M. (Edit.). (2014). Safranbolu’da kültür ve medeniyet izleri araştırması. Seçil Ofset.