Türk Ordusunun Envanterine Giren İlk Uçak: “Osmanlı” Tayyaresi

Yıl 2023, , 150 - 172, 23.09.2023

Erdal Korkmaz

https://doi.org/10.58646/bengi.1303316

Öz

XX. Yüzyılın en önemli icadı olan uçak, savaş stratejisine yönelik taktik ve operatif anlayışı değiştiren en önemli enstrüman olmuştur. Bu kapsamda uçakların keşif, gözetleme, ulaştırma, haberleşme, taarruz, bombardıman, beyanname atma ve topçulara yön verme gibi nitelikleri onu harp ortamının vazgeçilmez bir unsuru haline getirmiştir.
İtalyanlar tarafından İlk kez Trablusgarp Harbi’nde kullanılan uçaklar, tüm dünyada askeri havacılık teşkilatının kuruluşuna ve yeni bir askeri sınıfın ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Osmanlı Ordusunun Trablusgarp’ta bu yeni savaş aracının etkilerine maruz kalması ve uçakların öneminin anlaşılması Türk devlet adamlarının harekete geçmesine etki etmiştir. Bu kapsamda Osmanlı Harbiye Nezareti tarafından personele havacılık eğitimi aldırılması ve uçak temin etmeye dönük faaliyetlere girişilmiştir.
1911 yılında Avrupa’ya gönderilecek personelin seçimi ve faaliyetlerin organizasyonu için bir komisyon kurulması kararlaştırılmıştır. Bu komisyonun yaptığı sınav sonucunda Yüzbaşı Fesa (Evrensev) ile Üsteğmen Yusuf Kenan Beylerin Fransa’da Bleriot Tayyare Fabrikasının Uçuş Okulu’nda eğitim alması planlanmıştır. Bu sırada bu pilotların eğitimlerini tamamladıktan sonra kullanması için iki tayyare alınması kararlaştırılmıştır. Sonuçta Paris Askeri Ataşe Vekili Yüzbaşı Süleyman Tevfik Bey’in girişimleri ile Deperdussin model iki adet tayyare satın alınmıştır. Satın alınan uçaklardan birine Padişah V. Mehmet Reşat’ın isteği üzerine “Osmanlı” adı verilmiştir.
“Osmanlı” Tayyaresi, Türk havacılık tarihinde gerçekleştirilen birçok ilk ile adını duyurmuştur. Bu kapsamda Balkan Harbi esnasında ilk gece uçuşu ve bir Türk kadınının Türk göklerinde ilk uçuşu “Osmanlı” Tayyaresi ile yapılmıştır. “Osmanlı” Tayyaresi, Birinci Dünya Harbi esnasında İstanbul Yeşilköy’de görevlendirilmiş, ancak bir keşif görevi dönüşü yerden açılan dost ateşi ile envanterden çıkmıştır.
Bu çalışmada, Türk ordusunun envanterine giren ilk uçak olan “Osmanlı” Tayyaresinin satın alınma sürecinden envanterden ayrılmasına kadar geçen süreçte yaşananlara, arşiv belgeleri ve tetkik eserler üzerinden yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler

Savaş, Türk Ordusu, İlk Uçak, Envanter, Osmanlı

Kaynakça

• CDAB, BOA, BEO. 4013.300907.002.
• CDAB, BOA, BEO. 4013.300924.002.
• CDAB, BOA, BEO. 4013.300907.001.
• CDAB, BOA, BEO. 4013.300924.003.
• CDAB, BOA, MV. 1162.00083.001.
• CDAB, BOA, BEO. 4017.301212.001.
• CDAB, BOA, DH.MTV.D. 48.1.12.
• CDAB, BOA, DH.İD.00019.2.00061.002.
• ATASE Arşivi, BHK,K: 3, D: 13, F: 5-1.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F. 2-7.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F. 2-23.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F. 2-10.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F. 2-15.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F. 2-22.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-25.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 179, D: 92, F: 14, 14a.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 328, D: 2319, F: 2-42.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 179, D: 92, F: 1.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 111, D: 10, F: 2 (3-4).
• ATASE Arşivi, BHK, K: 111, D: 10, F: 2-25.
• ATASE Arşivi, BHK, K: 174, D: 69, F: 1-9.
• ATASE Arşivi, BDH, K: 1430, D: 195, F: 1-59a.
• Anderton, David A., History of U.S. Air Force, New York, 1989.
• Aydar, Orhan, Uçan Süvariler, Ulus Basımevi, Ankara, 1948.
• Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı, Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi, Cilt 3, Kısım: 6, (1908-1920), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1996.
• Göymen, İhsan, Birinci Dünya Harbi Türk Hava Harekâtı, Cilt IX, Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmî Yayınları, Seri No.: 3, Ankara, 1969.
• Hall, Richard, Balkan Savaşları 1912-1913: Birinci Dünya Savaşı’nın Provası, Çeviren: M. Tanju Akad, Homer Kitabevi, İstanbul, 2003.
• Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Uçak Albümü, Hava Basımevi, Ankara, 2009.
• İğdemir, Uluğ, Atatürk’ün Yaşamı, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1980.
• İlmen, Süreyya, Türkiye’de Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi, Hilmi Kitabevi, Ankara, 1947.
• Kansu, Yavuz, Şensöz, Sermet, Öztuna, Yılmaz, Havacılık Tarihinde Türkler, Cilt: I, Hava Basımevi, Ankara, 2006.
• Kapucu, Davud, Korkmaz, Erdal, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Askerî Hava Seyahatleri (1909-1939), Karakum Yayınevi, Ankara, 2020.
• Keyüsk, Mazlum, Türk Havacılık Tarihi I (1912-1914), Hava Basımevi, Eskişehir, 1951.
• Kural, Fethi, Kuruluş Yıllarında Türk Askerî Havacılığı Belgeleri (1909-1913), Ankara, 1974.
• Kurt, Deniz, Korkmaz, Erdal, Kuruluşundan Günümüze Türk Hava Kuvvetleri (Harekât ve Teşkilatlanma Tarihi 1911-1922), Hava Basımevi, Ankara, 2020.
• Kurter, Ajun, Türk Hava Kuvvetleri Tarihi (1910-1914), Cilt: I, Hava Basımevi, 2. Baskı, Ankara, 2006.
• Nikolajsen, Ole, Turkısh Military Aircraft Since 1912, Dutch Aviation Society, Netherlands, 2005.
• Okyar, Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980.
• Özkurt, Fatih, Gazi Mustafa Kemal Askerî Manevra ve Tatbikatlar (1909-1938), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2017.
• Petit, Edmont, Histoire Mondiale De L’Avition, EditionsHachette, Paris, 1967.
• Şıvgın, Hale, Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk-İtalyan İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2006.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1985. Makaleler
• Aydar, Orhan, “Düşman Üzerinde İlk Keşif Uçuşu Nasıl Yapılmıştı”, Havacılık ve Spor Dergisi, Mayıs-Haziran 1950, s.4-5.
• Beyoğlu, Süleyman, “Türk Havacılığının Doğuş Yılları”, Havacılık Tarihi Sempozyumu Bildirileri 1911-1923, Hava Basımevi, Ankara, 2015, s.25-35.
• Demir, Nilüfer Özcan, “II. Meşrutiyet Dönemi Osmanlı Feminizmi”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, Yıl: 1999, s.107-115.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, “Osmanlı Havacılığına Genel Bir Bakış”, Çağını Yakalayan Osmanlı, Yayına Hazırlayan: Ekmeleddin İhsanoğlu, Mustafa Kaçar, IRCICA, İstanbul, 1995, s.532.
• Karacagil, Ö.Kürşad, “Balkan Harbi’nde Türk Havacılığı”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı uluslararası Tarih Sempozyumu (8-10 Şubat 2011), Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2013, s.111-123.
• Koloğlu, Orhan, “İlk Havacılık Savaşı”, Tarih ve Toplum, Cilt: 9, Sayı: 50, İletişim Yayıncılık, İstanbul, Şubat 1988, s.114.
• Korkmaz, Erdal, “Çanakkale Muharebeleri Ekseninde Tarafların Hava Güçlerinin Analizi”, On Beşinci Askerî Tarih Sempozyumu Bildirileri (100’üncü Yıl Dönümünde Çanakkale Muharebeleri), Genelkurmay Basımevi, Ankara, 2017, s.141-160.
• Korkmaz, Erdal, Kurt, Deniz, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu’nda Görev Yapan Alman Pilot Erich Serno’nun Çanakkale Muharebelerindeki Rolü”, 105. Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2020, s.105-128.
• Kundakçı, Deniz, Kavaklı, Sibel, “Türk Havacılığının Gelişiminde Uğrak Noktaları: Hava Sefinesinden Tayyareye, 20. Yüzyıl Başlarında Bir Yolculuk”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2013. s.57-73.
• Toprak, Zafer, “II. Meşrutiyet Döneminde Devlet, Aile ve Feminizm”, Sosyo-Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Yayınları, Ankara, 1992, s.70-231.
• Türkmen, Zekeriya, “Türkiye’de Havacılık Teşkilatının Kuruluşunda Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa ve Döneminde Gerçekleştirilen Faaliyetlere Bir Bakış”, Havacılık Tarihi Sempozyumu Bildirileri 1911-1923, Hava Basımevi, Ankara, 2015, s.59-80.
• Türkmen, Zekeriya, “Türkiye’de Havacılık Teşkilatının Kuruluşunda Harbiye Nazırı Mahmut Şevket Paşa ve Döneminde Gerçekleştirilen Faaliyetlere Bir Bakış”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2013. s.28-56.
• Vagnini, Alessandro, “İtalyan-Türk Savaşı’nda İtalya Hava Kuvvetleri: Uzun Süreli Bir Geleneğin İlk Adımı”, Türk Hava Kuvvetlerinin 100’üncü Yılı Uluslararası Tarih Sempozyumu, Ayrıntı Basımevi, Ankara, 2013. s.100-110.
• Yücel, Celal, “Türk Havacılığının Kısa Tarihçesi”, Hava Dergisi, S.211, Eylül 1963, Ankara, 1963, s.12.
• Sabah Gazetesi, 15 Mart 1912, s.1.
• Tanin Gazetesi, 19 Mart 1912, s.1.
• Sabah Gazetesi, 19 Mart 1912, s.1.
• Sabah Gazetesi, 16 Mart 1912, s.1.
• Tanin Gazetesi, 18 Mart 1912, s.4.
• Sabah Gazetesi, 28 Mart 1912, s.1.
• Tanin Gazetesi, 28 Nisan 1912, s.1.
• Tercüman-ı Hakikat Gazetesi, 25 Temmuz 1913, s.3.
• Tanin Gazetesi, 18 Mart 1912, s.1.
• Servet-i Fünun Dergisi, No: 1171, 13 Kasım 1913, s.4-5.
• Şehbal Dergisi, “Belkıs Hanım”, Sayı: 87, 1 Aralık 1913, s.290-291.
• Tayyare Mecmuası, “Tayyarecilik ve Kadınlarımız”, 14-8/12, 10 Teşrin-i Evvel, 1341, İstanbul, Ahmet İhsan Matbaası, s.12.
• Çelik, Ahmet, II. Meşrutiyet Dönemi’nde Türk Hava Kuvvetleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya, 2004.
• İnan, Gaye, Kuruluşundan Ulusal Kurtuluş Savaşı Sonuna Kadar Türk Havacılığı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İstanbul, 2005.
• Karacagil, Ö.Kürşad, Süreyya İlmen’in Hayatı, Faaliyetleri ve Eserleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2011.