AZERBAYCAN FOLKLOR METİNLERİNDE TAŞA DÖNME

Yıl 2021, Cilt: 2021 Sayı: 1, 42 - 53, 01.12.2021

Asmar Şakir Kızı Aliyeva

Öz

Folklor motifi olarak dönüşüm motifinin Azerbaycan folklorunda zengin türleri ve biçimleri vardır. Bu motifin incelenmesi, ona öncelikle mitolojik anlambilim bağlamında bir yaklaşım gerektirir. Çünkü dönüşüm motifinin temelinde, mitsel düşüncenin özelliği olan dönüşüm formülü dayanmaktadır. Folklor metinlerinde karakterlerin dönüşümü, yani görünüşlerinin değişmesi, bir varlıktan diğerine dönüşmesi ve bir ciltten diğerine düşmesi (metamorfoz) şeklinde ortaya çıkar. Dönüşüm, öncelikle folklor metinlerine has bir motiftir. Folklor metinlerindeki şekildeğişmeler, kökenini doğada meydana gelen dönüşümlerden alır. İnsanlar doğada meydana gelen değişiklikleri gördüklerinde, doğanın canlı olduğunu düşünür ve doğadaki tüm varlıkların bir ruhu olduğuna inanmışlar.
Dönüşüm motifi aynı zamanda kozmogonik yaratılış eylemidir. Bilindiği gibi, Azerbaycan mitleri, efsaneleri ve masallarında insanların, özellikle kadınların, kızların, gelinlerin taşa, kuşa, hayvana dönüşmesi ve dönüşüm sonucunda başka varlıkların yaranması yaygın olarak kullanılmıştır. Bir efsane metnine dikkat edelim: “Gelin başını yıkadığında kayınpederi gelir ve gelin çok utanır. Gelin kafasındaki tarakla kuşa donuşmuş, ama uzağa uçamaz”. Bu dönüşüm kozmolojik yaratılış hadisesidir. Burada insandan (gelinden) bir kuş (şanapipik) yaranır. Kayınpeder gelinini başı açık veya elbisesiz başını yıkadığını gördüğü için, gelin bir daha mahçup görünmek istemez, yüzünü göğe çevirir ve “kuş”a, “taş”a dönüşmesini diler. Gelinin dileği gerçekleşir, “Gelin kayası”na, taşa, kayaya, tarak başında kuşa, elleri kınalı kekliğe dönüşür. Böylece kozmolojik yaratılış gerçekleşir. Dönüşüm çoğu örneklerde evrendoğumsal yaratılışın gerçekleşmesine hizmet etmiştir.
İnsan bilişinin yaratıcı gücünden meydana çıkan dileklerin ifadesi ve hayal gücünün ürünü olan dönüşüm aynı zamanda şaman (gam-şaman, derviş) uygulamasında mediasiyatır, yani bir yerden (dünyadan) diğerine dönüşüm eylemi, mitolojik folklor metinlerindeki hileci görüntülere özgü davranış biçimlerinden biri, rotasyon, yani görüntünün orijinal biçimine geçici olarak geri dönmesi, kozmogonik yaratım Eylem, geçiş törenlerinde bir diriliş (statü değişikliği) ve travesti (cinsiyet değişikliği) mekanizmasıdır.
Azerbaycan folkloru, canlıların cansız nesnelere, cansız varlıkların diğer cansız nesnelere dönüşmesi ve bu zeminde meydana gelen dönüşümler sonucunda doğal nesnelerin yaratılması örnekleri bakımından zengindir.
Nesneler dünyasının yaratılmasıyla ilgili dönüşümler arasında çoban ve sürüsü taşa, gelin kayaya, kocanın, damadın altına, kulübenin gümüş sütunlu eve, saraya, kırk kızın Kirkhbulag'a, iğneye, halıya, samana vb. dönmesi, kızların gözyaşlarından Kız Gölü'nün oluşumu, okun taşı yaralaması ve taşın kalbinden kan akması - taşın "Kanlı Taş" olarak bilinmeye başlamasında kendini gösterir. Dağ, taşa, tepe, kara, deniz, göl, kaynak, nehir, kara, yağmur, kasırga, rüzgar, şimşek ve gökkuşağı gibi coğrafi nesnelere ve olaylara dönüşün yanı sıra bunlar genellikle efsanevi yaratım kavramının bir parçası olarak kabul edilir.
Nesneler dünyasının yaratılması altın, gümüş sütunlar, evler, saraylar, iğneler, halılar, çöpler vb. ya da tam tersi. Coğrafi nesnelere dönüşüm, kayaların, dağların, tepelerin, toprağın, denizin, göllerin, su kaynaklarının, nehirlerin, alevlerin vb. oluşumudur.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan folkloru, mit, taşa dönüşme, nesnelere dönüşme, masallar

Destekleyen Kurum

Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Folklor Enstitüsü

Proje Numarası

1

Teşekkür

Bengi dergisine başarılar dilerim. Makalemi göndermemi prof.Qalib Sayilov destekledi

Transforming To Stone In Azerbaijani Folklore Texts

Öz

Transformation is a typical motive for epic folklore texts. It appears as metamorphosis (change of the shape). As a folklore motive, the transformation has many types and shapes in the Azerbaijani folklore. The study of this motive firstly requires to approach to it in the context of mythological semantics, as the transformation motive is based on the transformation formula specific for the mythical thought. It happens in the form of the changing of their shapes by the personages in folklore texts, i.e. changing of their external appearances, transformation from one being into another being, and transformation from one cover into another one (metamorphosis).
Transformation is firstly a motive specific for folklore texts. In this motive, the nation’s mythical beliefs are reflected. Transformations in folklore texts derive from natural transformations. When people saw the changes in nature, they thought that nature was alive and believed that all beings in nature had spirits.
Transformation is also a cosmogonic genesis act. As known, in Azerbaijani myths, legends and tales, the motive of transformation of human beings, in particular girls and women into birds, stones or animals, and the motive of transformation in the generation of other beings are widely used. Let’s see the text of a legend:
“While a daughter-in-law washes her hairs, her father-in-law comes in and the daughter-in-law feels ashamed. The girl transforms into a bird with the comb on her hairs. But she fails to fly far away”. This transformation is a cosmogonic genesis case. That is, here, a bird (hoopoe) generates from the human being (daughter-in-law). As the father-in-law sees his daughter-in-law while she washing her hairs, when being with an open head or naked, the daughter-in-law does not want to show her face again due to her shyness and turns her face to the sky and begs for becoming “a bird”, “a stone”. The desire of the daughter-in-law comes true. She transforms into “The Rocks of Bride”, a stone, a hoopoe with a comb on her head, a partridge with hennaed hands. So, the cosmogonic genesis occurs.
The transformation also is an act of mediation, that is, changing the shape to transit from one space (world) to another one in the practice of shamans (gam-shaman, darvish), one of the behavioral forms specific for trixter characters in myth-folklore texts, turning, i.e., return of a character to his/her original shape, a cosmogonic genesis act, and a mechanism of dying-reviving (changing of the status) and travestism (changing of the sex) in transition rituals.
The Azerbaijani folklore is rich enough with examples discussing the issue that live beings were generated from the transformation of live beings into lifeless ones and lifeless beings into another lifeless beings, nature objects were generated as a result of transformations occurred under these conditions.
We can give the facts of transformation into gold, a house with silver columns, palace, needle, carpet, stick and etc. or viceversa as examples to the genesis of the world of subjects (items). And the transformation into geographical objects covers examples of transformation into a stone, mountain, hill, land, sea, lake, spring, river, fire and etc.    

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani folklore, myth, transformation, stone, turning to objects

Proje Numarası

1

Kaynakça

• Acalov, A. Azerbaycan mifoloji metnleri. Bakü: Elm, 1988.
• Acalov, A., Beydili,C. Esatirler, efsane ve revayetler / Bakü: Şerk-Karb, 2005.
• Azerbaycan masalları. (5 cildde: III,IV,V cildler) / Bakü: Şerk-Karb, 2005.
• Azerbaycan folkloru. Bakü: Şerk-Karb, 2005.
• Ceferli, M., Babayev R. Nahçivan folkloru antologiyası. I cild. Nahçıvan: Acemi, 2009.
• Kitabi-Dede Korkud. Esil ve sadeleşdirilmiş metnler / Bakü: Önder naşriyyat, 2012.
• Kurbanov, N. Azerbaycan folklorunda mifoloji-kosmokonik görüşler. Bakü: “Afpoliqraf”, 2011.
• Metin, E. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme motifi : [İki ciltde] I cilt. Ankara: Ankara Universitesi Basımevi, 1997.
• Mamedov, M. Azerbaycan efsanelerinde çevrilme (daşadönme motivi) // (14-15 noyabr 2011-ci il). Bakü: Elm ve tahsil, 2011.
• Mamedov, M. Azerbaycan nağıllarında dönergelik (çevrilme)(kongre makalesi) // Bakü: 2011.
• Pirsultanlı, S.P. Azerbaycan türklerinin halk efsaneleri. Bakü: Azerneşr, 2009.
• Pirsultanlı, S.P. Azerbaycan türklerinin halk revayetleri / Bakü: Azerneşr, 2011.
• Tompson, S. Motiv-index of Folk Literature, vol. I / – Copenhagen, 1955.
• http://www.ruthenia.ru/folklore/thompson/