OSMANLI’DAN GÜNÜMÜZE ANTAKYA VE YAKIN ÇEVRESİNDE ZEYTİNCİLİK FAALİYETLERİ

Yıl 2022, Cilt: 2022 Sayı: 2, 43 - 76, 25.09.2022

Hasan Ateş

Öz

Ülkemizin önemli bir kenti olan Antakya, 1939 tarihinde Hatay adını alarak dünya tarihinde yeni bir kimlik kazanmıştır. Tarihin her devrinde ürettiği katma değer ile insanlığın gündeminde yer alan Hatay, zeytin ve zeytin ürünlerinin üretimi konusunda da ilkçağlardan beri adından söz ettirmiştir. Bölgede üretilen zeytin ve zeytin ürünlerinin kalitesi dünya çapında ün salmıştır. Hatay’ın ekonomisinde önemli bir değere sahip olan zeytin, zeytinyağı ve zeytin mamulleri eski çağlardan itibaren bölgeden gemilerle taşınarak ticari bir ürün olarak dünya pazarlarında yer almıştır. Tarihin ilk dönemlerinden itibaren devam eden bu gelenek kentin 1516’da Osmanlı Devleti’nin eline geçmesi ile de sürmüş ve zeytinyağı ve ürünleri Baharat Yolu’nun son noktası olan Doğu Akdeniz’den Avrupa’ya ihraç edilmeye devam etmiştir.
1918-1938 yılları arasında Türklerin elinden çıkan ve Fransızların sömürgesi haline gelmesiyle zeytincilik konusunda sekteye uğrayan kent, 1939 yılında tekrar anavatana dâhil olmasıyla zeytinyağı ticareti normal dağıtım seyrine kavuşmuş ve günümüze kadar artarak devam etmiştir. Çalışmamızda Türkiye Cumhuriyeti’nin bir vilayeti olarak Hatay’ın Osmanlı Devleti’nden günümüze kadar zeytin ve zeytin ürünlerinin üretim ve satış serüveni incelenmiştir. Fakat sahada yaşanan bazı sorunlardan dolayı çalışmamızın son bölümünde yer alan anket çalışması Altınözü ilçesi ile sınırlandırılmıştır. Hatay geneli hakkında genel değerlendirmelere ulaşmak adına farklı kurumların yapmış olduğu araştırmalardan da yararlanılarak genel sonuçlara da ulaşılmaya çalışılmıştır.
Çalışmamızda Osmanlıdan günümüze Antakya merkezli zeytin ziraatı, zeytinin kullanımı, zeytin ve zeytin ürünlerinin ekonomik, sosyal, kültürel ve dinî kullanım alanlarına dair geniş bilgiler verilerek Altınözü ilçesi örneğinde, ülkemizin zeytincilik sektörü için bir gelecek perspektifi çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Hatay, Zeytin, Zeytinyağı

Kaynakça

• Abay, Sabahattin, “Hatay’da Zeytincilik”, 4 Mevsim Dergisi, S. 23, ss. 50-51.
• Alagöz, Cemal, “Coğrafya Gözüyle Hatay”, A.Ü.D.T.C. Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 2., ss. 43-49.
• Allan, Tony, “Ortadoğu’da Yiyecek Üretimi”, Ortadoğu Mutfak Kültürleri, (Ed.: Sami Zubaide, Richard Tapper), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, ss. 19-31.
• Arıkan, Zeki, “Midilli - İstanbul Arasında Zeytinyağı Ticareti”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 25, S. 40, ss. 1-28.
• Arıkan, Zeki, “Aydın Vilayetinde Zeytin ve Zeytincilik”, Yemek ve Kültür Dergisi, S. 45, ss. 40-45.
• Arıkan, Zeki, “İstanbul’a Zeytinyağı Gönderilmesi”, Zeytinin Akdeniz Yolculuğu Konferans Bildirileri, İzmir Akdeniz Akademisi Tarih Kitaplığı-5, İzmir 2016, ss. 47-56.
• Armağan, A. Latif, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Batı Anadolu’da Zeytincilik ve Bu Faaliyetin İstanbul’un İaşesindeki Yeri”, 14. Türk Tarih Kongresi, 2.Cilt 2. Kısım Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara: 09-13 Eylül 2002, TTKY, Ankara 2006, ss. 959-982.
• Atalay, İbrahim, Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği, Ege Üniversitesi Basımevi, İzmir 2000.
• Ayçiçek, Mehmet, 33 Numaralı Antakya Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi(H. 1281-1283 / M. 1865-1866), Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Hatay 2017. Blazoquez, Jose M., “Zeytin Yetiştiriciliğinin Doğuşu ve Yayılışı”, Dünya Zeytinyağı Ansiklopedisi, Barselona 1997, ss. 19-20. Boynudelik, Mahmut, Zeytin Kitabı-Zeytinden Zeytinyağına, Oğlak Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Comet, Georges, “Zeytinyağı Ekonomisi: Orta Çağ”, Dünya Zeytinyağı Ansiklopedisi, Barselona 1997, s. 50-52.
• Çakar, Enver, “16.Yüzyılda Antakya Vakıfları (1550 Tarihli Evkaf Defterine Göre)”, Vakıflar Dergisi, S. 43, ss. 9-39.
• Çelik, Şemsettin, “Bir Gezginin Gözünden 1950’lerin Başında Hatay”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 63, ss. 639-667.
• Demir, Ataman, “Antakya Eski Konut Yerleşmesi”, Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. 1, Ankara 2002, ss. 205-207.
• Demir, Ataman, Çağlar İçinde Antakya, Akbank Kültür ve Sanat Kitapları, İstanbul 1996.
• Dervişoğlu, Efnan, “Zeytinin İzinde, Cumhuriyetten Günümüze Türk Edebiyatına Bir Bakış”, Zeytin Kitabı, Kitabevi, İstanbul 2017, ss. 181-219.
• Diamond, Jared, Tüfek, Mikrop ve Çelik, (Çev. Ülker İnce), Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ankara 2002.
• DOĞAKA, TR63 Düzey 2 Bölgesi Zeytincilik Sektör Raporu 2015.
• Doğan, Faruk, Osmanlı’da Zeytinyağı(1800-1920), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ( Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2007.
• Duman, Çiğdem, “Sokakların Gizinde Antakya Sabunhaneleri”, Asi Gülüşlüm Ah Güzel Antakya, (Der.: Hakan Mertcan), İletişim Yayınları, İstanbul 2017, ss. 281-288,
• Düstur. I. Tertip, C. II, Dersaadet 1289, s. 440.
• Efe, Aydın, Antakya ve Çevresi Türkmenleri: Küçük Alioğulları Ve Reyhanlı Aşireti (XIX. Yüzyıl), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2008. Efe, Recep, Soykan, Abdullah, Cürebal, İsa, ve Sönmez, Süleyman, Edremit Yeşil Çizik Zeytin, Edremit Ticaret Odası Yayınları, Balıkesir 2012.
• Efe, Recep, Soykan, Abdullah, Cürebal, İsa, ve Sönmez, Süleyman, Dünyada, Türkiye’de, Edremit Körfezi Çevresinde Zeytin ve Zeytinyağı, Edremit Belediyesi Kültür Yayınları No:7, Balıkesir 2013.
• Eğilmez, Mustafa, II. Meşrutiyetten Sonra Hatay Tarihi (1908-1921), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 1993.
• Emecen, Feridun M., “Şehzadenin Mutfağı”, Soframız Nur Hanemiz Mamur Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak, (Ed.: Suraiya Faroqhi, Chrıstoph K. Neumann, Çev.: Zeynep Yelçe), İstanbul 2006, ss. 111-147.
• Emeksiz, Faruk, Seçer, Arzu, Doğu Akdeniz Bölgesi’nde Zeytin ve Zeytinyağı Üretimi Pazarlaması ve Bölgede Zeytinciliği Geliştirme Olanakları, Tarımsal Ekonomi ve Politika Geliştirme Enstitüsü Yayın No: 206, Ankara 2012.
• Erdoğan, Berlin, Salnâmelere Göre (1866-1908) Antakya, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kayseri 2014.
• Fabrer, Henriette C., “Kuzey Afrika’da Yağlık Zeytin Yetiştiriciliği”, Dünya Zeytinyağı Ansiklopedisi, Barselona 1997, ss. 30-33.
• Faroqhı, Suraiya “Muazzam Bir İmparatorluk ve Merkezi Denetim”, Türkiye Tarihi 1603-1839, C. 3, (Ed.: Suraiya Faroqhi, Çev.: Fethi Aytuna), Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, ss. 17-31.
• Faroqhı, Suraiya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
• Faroqhı, Suraiya, “Kırsal Yaşam”, Türkiye Tarihi 1603-1839, C. 3, (Ed.: Suraiya Faroqhi, Çev.: Fethi Aytuna), Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, ss. 439-453.
• Fragner, Bert, “Kafkaslardan Dünyanın Damına: Bir Mutfak Serüveni”, Ortadoğu Mutfak Kültürleri ( Ed.: Sami Zubaide, Richard Tapper) Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000, ss. 49-62.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul 2003. Gökhan, İlyas, “Memluklar Zamanında Antakya”, Hatay Araştırmaları I, (Ed. Ahmet Gündüz, Selim Kaya), Antakya Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara 2010, ss. 1-26.
• Gül, Abdulkadir, Antakya Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1709 – 1806), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erzurum 2008.
• Gün, Doğan, XVIII. Yüzyılda Antakya’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1708-1777), Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Yayınları No:24, Elazığ 2012.
• Gündüz, Ahmet, Hilooğlu, Cennet, “Bazı Seyyahların Gözüyle Antakya”, (Ed.: Ahmet Gündüz, Selim Kaya), Hatay Araştırmalar -1, Antakya Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara 2010, ss. 27-38.
• Gündüz, Ahmet, XVI. yüzyılda Antakya Kazası (1550-1584), Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları No:23, Antakya 2009.
• Güran, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Tarım Politikası”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu (Ed.: Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu), Phoenix Yayınevi, Ankara 2006, ss. 513-521.
• Güran, Tevfik, Osmanlı Dönemi Tarım İstatistikleri 1909, 1913 ve 1914, C. 3, T.C. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 1997. Hatay Hakkında Notlar, Hatay Valiliği, 1952.
• Hatay İli Tarımsal Master Planı, T. C. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Hatay Tarım İl Müdürlüğü, Hatay 2004.
• Hatay Valiliği, Tarım Orman İl Müdürlüğü Faaliyet Raporu 2018. “Hatay”, Yurt Ansiklopedisi, Anadolu Yayıncılık, İstanbul 1982.
• Hehn, Victor, Zeytin, Üzüm ve İncir, Dost Kitabevi, Ankara 2003. http://www.klazomeniaka.com, Erişim Tarihi: 20.10.2018. http://www.marmarabirlikakademi.com, Erişim Tarihi: 15.12.2018.
• İnan, Afet A., İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat- 4 Mart 1923, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1989 .
• İplikçi, A. Ertan, Bakır, Güven, “Klazomenai Zeytinyağı İşliği”, Zeytinin Akdeniz’deki Yolculuğu Konferans Bildirileri, İzmir Akdeniz Akademisi Tarih Kitaplığı-5, İzmir 2016, ss. 13-40. Kaplan, Melike, Karagöz Arıhan, Seda, “Antik Çağ’dan Günümüze Bir Şifa Kaynağı: Zeytin ve Zeytinyağının Halk Tıbbında Kullanımı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 52, S. 2, ss. 41-56.
• Kara, Adem, 19. yüzyılda Bir Osmanlı Şehri Antakya, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2005.
• Karaca, Cengiz, Bozoğlu, Burcu ve Polat, Onur, “Hatay İli Pirina Atık Miktarının ve Enerji Potansiyelinin Haritalanması”, Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, C. 29, S. 2, ss. 55-60.
• Karagel, Döndü Ü., Hatay İli Yerleşme Coğrafyası-1, Pegem Akademi Yayınları, Ankara 2018. Kiel, Hedda R. , “Cennet Taamları 17. yüzyıl Ortalarında Osmanlı Sarayında Resmi Ziyafetler”, Soframız Nur Hanemiz Mamur
• Osmanlı Maddi Kültüründe Yemek ve Barınak (Ed: Suraiya Faroqhi, Chrıstoph K. Neumann, Çev.: Zeynep Yelçe), İstanbul 2006, ss. 55-109.
• Kocabaş, Özlem Y., “Tariş Zeytin ve Zeytinyağı Tarım Satış Kooperatifleri Birliği Tarihi”, Zeytinin Akdeniz Yolculuğu “Konferans Bildirileri” , İzmir Akdeniz Akademisi Tarih Kitaplığı-5, İzmir 2016, ss. 80-88.
• Konukçu, Enver, “Bazı Gezi Notlarına göre Osmanlı Dönemi’nde Antakya”, Ortadoğu’da Osmanlı Dönemi Kültür İzleri Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, C. 1, Ankara 2002, ss. 275-285.
• Küçükkömürler, Saime, Ekmen, Zeynep, “Barışın Simgesi Zeytin ve Anadolu Kültürü”, ICANAS-38 10-15 Eylül Bildiri Kitabı, Ankara 2008, s.809-820. (www.ayk.gov.tr).
• Kütükoğlu , Mübahat S., Osmanlının Sosyo-Kültürel ve İktisadi Yapısı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018. Özdemir, Rıfat “Osmanlı Döneminde Antakya’nın Fizikî ve Demografik Yapısı 1709-1860”, Belleten, C. LVIII, Nisan 1994, S. 221’den ayrı basım, TTK, Ankara 1994.
• Özilbey, Nejat, Zeytin Çeşitlerimiz, Sidas Yayınları, İzmir 2011.
• Öztürk, Mustafa, “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Antakya'da Fiyatlar”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S. 2, ss. 249-265.
• Pamir, Hatice, “Antiokheia ve Yakın Çevresinde Zeytinyağı Üretimi ve Zeytinyağı İşlikleri”, Antik Çağ’da Anadolu’da Zeytinyağı ve Şarap Üretimi Sempozyum Bildirileri, 06-08 Kasım 2008 Mersin,( Ed.: Umut Aydınoğlu, A. Kaan Şenol), Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi, İstanbul 2010, ss.75-96.
• Rodriguez, J. Remesal, “Zeytinyağı Ekonomisi: Eski Çağ”, Dünya Zeytinyağı Ansiklopedisi, Barselona 1997, ss. 48-49. Sahillioğlu, Halil, “Antakya”, DİA, C. 3, İstanbul 1991.