XII. Yüzyılda Diyar-ı Bekr Bölgesinin Hakimiyeti Bağlamında Yinaloğulları-Artuklu İlişkileri

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 3, 444 - 456, 24.09.2024

Mehmet Nuri İldeniz , Abdülbaki Bozkurt

https://doi.org/10.58646/bengi.1524794

Öz

Selçuklular, 1040’ta elde ettikleri Dandanakan başarısıyla sadece Gazneliler’i yenmekle kalmamış, “kâfir topraklar” olarak kabul ettikleri Bizans sınırlarına doğru önemli bir Türkmen/Oğuz göçüne de öncülük etmişlerdi. Elde edilen başarının ardından Selçuklu yönetimi altındaki Türk boyları Anadolu’ya ve özellikle de zaman zaman Diyar-ı Bekr’e doğru akınlar düzenlemişlerdi. Selçuklu lideri Melikşah’ın ölümünü takip eden karışık dönemden sonra Diyar-ı Bekr bölgesindeki şehirler farklı Türk liderler tarafından idare edilmeye başlanmıştı. Bu sırada Yinaloğullarının merkezi konumundaki Amid, Suriye merkezli Selçukluların etkisi altına girmiş ve Hüsameddin Timurtaş ile Emir Yinal gibi yerel Türkmen beylerinin yönetimi altına girmişti. Tarihsel kayıtlarda “Sahib-i Amid” olarak bilinen Yinaloğlu liderleri, başlangıçta belirsiz kökenlerden gelse de Tutuş’un ölümünden sonra 1095 civarında önem kazanmaya başlamışlardı. Amid’in öne çıkmasıyla birlikte yerel Türkmen beyleri ve İmaduddin’in liderliğindeki Zengiler, bölge hakimiyeti için aralarında büyük bir güç mücadelesi başlayacaktır. Bu çatışmalar, özellikle 1151’de Mardin Artuklularının Timurtaş yönetimindeki Amid kuşatması sırasında yoğunlaşmış, komşu beyliklerle yapılan siyasi manevralar ve ittifaklarla daha da ağırlaşmıştır. Yaşanan çatışmalar, Cemalüddin ve İbn Nisan dönemlerinde Yinaloğulları üzerinde etkili ve zorlu olmuştur. Bundan sonrası için de Amid’in stratejik önemi bölgesel güç dinamiklerini etkilemeye devam etmiş bu sebeple XII. yüzyılın sonlarında beyliğin gerilemesine daha sonra da Eyyübiler döneminde yıkılmasına yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ, Selçuklular, Yinaloğulları, Amid, Artuklular

Kaynakça

• Alptekin, Coşkun, (1978). The Reign of Zengi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları
• Artuk, İbrahim, (1991). “Amid’inEyyublu Selahaddin tarafından Fethi ve Nisanoğlu’nun akıbeti”, Şevket Beysanoğlu’na 70. Yaş Armağanı, Ankara.
• Cahen, (2022). Türkiye’nin Doğuşu: Anadolu Selçuklu Devleti 11-14. Yüzyıl, (Epçeli, Nilüfer, Çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınları
• (1986). “İnalids”, TheEncyclopaedia of Islam, Leiden-London: TutasubAegidePallas, 3/1197-1198
• Çevik, Adnan, (2002). XI-XIII. Yüzyıllarda Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi.
• (2007). “XI. Yüzyıl Ortalarında Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bir Oğuz Topluluğu: Irak Oğuzlar”, Journal of TurkishStudies, 31-1, 195-205
• Ebu Şame, (1992). el-Ravzateyn fi Ahbâri’d-Devleteyn, (Beysumî, A. Nşr.), 1-2, Dımaşk.
• Ebu’l-Farac, (1999). Ebû’l-Farac Tarihi, (Ömer Rıza Doğrul, Çev.), 1-2, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Azimî, (2006).)Azimî Tarihi, (Sevim,, Ali Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• el-Bundarî, (1999). Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, (BurslanKıvameddin Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• (2004). Senau’l-Berkü’ş-Şamî, (Şeşen, Ramazan Thk.), İstanbul: İSAR Yayınları.
• İbn Havkal, (2014). Suretü’l-Arz, (Şeşen, Ramazan, Çev.), İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• İbn Nazif el-Hamavî, (1960). Târîhu’l-Mansûrî, (A. P., Haz.), Gryaznevitch Moskova.
• İbn Vâsıl, (1953). Müferricü’l-Kurub Ahbar-ı Beni Eyyûb, (Şeyyal, Cemaleddin, Nşr.), Kahire.
• İbnü’l-Esir, (1987). el-Kâmil fî’t tarih, (Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın Çev.), İstanbul: Bahar Yayınları.
• İbnü’l-Ezrâk, (1959). Tarihu’l-Fârikîed-Devletil-Mervaniyye, (Avad, B. A. Nşr.), Kahire.
• (1986). TheHistory of MayyâfârikînandAmid, (Savran, A., Nşr.), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• İbnü’l-Kalanisî, (2015). Şam Tarihine Zeyl, (Özatağ, Onur, Çev.), İstanbu: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İmadüddinİsfahanî, (1971). Şeşen, Ramazan, “İmad al-Din al-Katib el-İsfahâni’nin Eserlerindeki Anadolu Tarihiyle İlgili Bahisler”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 3.
• İzzeddin İbn Şeddâd, (1979). Berku’ş-Şâmî, (Şeşen, R., Nşr.), 5, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ravendî, (1999). Rahatü’s-Sudur ve Ayetüs’s-Surur, (Ateş, Ahmet, Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Reşîdüddîn Fazlullah, (2010). Camii’ü’t-Tevârih, Selçuklu Tarihi, (Göksu, Erkan - Güneş, H.Hüseyin, Çev.), İstanbul: Selenge Yayınları.
• Sadreddin Hüseynî, (1999). Ahbârü’d-Devleti’s-Selçûkkiye, (Lügal, Necati Çev.), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Sevim, Ali, (2000). “İnaloğulları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 22/257-258
• (2003). Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, (2013). Miratü’z-Zaman fi Tarihü’l-Ayan, (Zeybek, İbrahim, Nşr.), 21, Beyrut. Sümer, Faruk, (1993)., Sümer, Faruk, “Diyarbakır Şehri Yönetimi ve Yöresinde İnaloğulları Beyliği”, II. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Semineri Bildirileri, Konya:
• Süryani Mihael, (tz). Süryani Mihael Vakayinamesi, (Andreasyan, Hrant D., Çev.), Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, numara 11.932.
• Turan, Osman, (2019). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Üsame b. Münkız, (2006). İbn Munkız Haçlılara Karşı, (Hacıoğlu, Selahattin, Çev.), İstanbul: Bordo&Siyah Yayınları.
• Yinanç, Mükrimin Halil, (1977). “Diyarbakır”, İslâm Ansiklopedisi, 3, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 601-626.