Mümkün Âlemlerin En Mükemmeli ve Semhûdî'nin Gazzâlî Savunması

Yıl 2019, Cilt: 6 Sayı: 2, 307 - 332, 15.12.2019

Azer Abdurrahman

https://doi.org/10.33460/beuifd.633503

Öz

Gazzâlî’nin, “mevcut evrenden daha
mükemmelini yaratmak imkân dâhilinde değildir” şeklinde ifade ettiği âlemin
mükemmelliği ile ilgili düşüncesi, kendisi henüz hayattayken büyük
tartışmaların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Gazzâlî ile bu konuda aynı
görüşleri paylaşan Semhûdî de onu takip ederek, içerisinde belli bir amaca
yönelik kötülükler ve iyilikleri aynı anda barındıran bu âlemin, mümkün âlemler
içerisinden seçilen en mükemmel âlem olduğu görüşünü savunur. Ona göre âlemin
en mükemmel şekilde yaratılması, Allah’ın hür seçiminin ve mutlak iradesinin
bir sonucu olarak ve hikmetinin gerektirdiği en mükemmel oluş şeklinde tezahür
eder. Allah’ın hikmeti iradesi ve kudretinin sınırsız olanı sınırlı
yapabileceğini söyleyen Semhûdî, Allah için her zaman daha mükemmelini
yaratmanın imkân dahilinde olmasına rağmen bir fert için en mükemmellik
vasfının seçilmesi, seçilenin o an için en mükemmel olduğu ve onun Allah
tarafından sınırlandırıldığı anlamına geldiğini savunur. Aynı zamanda âlemin,
aklın algıladığı itibarî kavram olan en mükemmellik ile vasıflanması, onun bu
özelliğinin tüm zamanlar için sabit kalarak değişmez olduğu anlamına
gelmemekte, mükemmel olarak var olan her şey, ilâhî hikmet böyle gerektirdiği
için kendi zamanına göre en harika olarak yaratılmaktadır. Sonuç olarak içinde
bulunduğumuz âlemin imkân dahilinde en mükemmel olması tartışılmaz bir
gerçektir.

Bu çalışmadaki ana kaygımız, Gazzâlî’nin, tartışmalara
vesile olan âlemin mükemmelliğine dair temel düşüncesi üzerine
İbnü’l-Müneyyir’in ileri sürdüğü eleştirileri ve bu eleştirilere Semhûdî’nin
verdiği cevapları ana hatlarıyla ortaya koymaktır. 

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Gazzâlî, İbnü’l-Müneyyir, Semhûdî, teodise-kötülük problemi, mümkün âlemlerin en mükemmeli, hikmet, adâlet, irade, kudret, imkân, cömertlik.

The Best Of All Possıble Worlds And Samhûdî’s Defense Of Ghazzālî

Öz

Ghazzāli’s thought about the perfection of the world which we can
express it as "it is impossible to create more perfect than the current
world”, caused great disputes while he was still alive. Samhûdi, who shared the
same views with Ghazzālî on this subject, following him, defends the thesis
that the existing world which contains good and evil for a certain purpose at
the same time is the best of all possible. According to him, the most perfect
creation of the world is the result of God's wisdom, free choice and absolute
will. Samhudi, who said that God's will, power and the divine wisdom is capable
of making the limited unlimited, also defends the view that God's choice of
excellence for an individual means that it is perfect for that very moment and
it is restricted by God, although it is always possible for God to create more
perfect. At the same time, describing the world with the perceptual most
excellent concept does not necessarily mean that it is invariable for all times
and everything that exists perfectly is created to be the greatest in its own
time, as divine wisdom requires it. As a result, it is an indisputable fact
that the world we are in is the best of all possible.

Main purpose in this article is to outline the criticisms of Ibn al-Munayyir on Ghazzāli’s
controversial thought about the perfection of the world and Samhûdî’s defense
against these criticisms.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Ghazzāli, İbn al-Munayyir, Samhudi, theodicy, best of all possible worlds

Kaynakça

• Âmidî, Seyfuddin. Gāyetü’l-merâm fî ilmi’l-kelâm, thk. Hasan Mahmûd Abdüllatif, Kahire: Vizaretü'l-Evkaf, 1971. Âmidî. Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn, 5 Cilt. thk. Ahmed Muhammed Mehdi, Kahire: Dârü'l-Kütüb ve'l-Vesâiki'l-Kavmiyye, 2002. Bağdâdî, Abdulkāhir. Kitâbu usûli’d-dîn, trc. Ömer Aydın, İstanbul: İşaret Yayınları, 2016. Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Temhîd fî'r-red ‘ale'l-Mülhideti'l-Mu‘attıla va’r-Râfidati va’l-Hâvâric va’l-Mûtezile, Kahire: Dârü'l-Fikri'l-Arabî, 1947. Bedevî, Abdurrahman. Muellefâtü’l-Gazzâlî, 2. Baskı. Kuveyt: Vekaletü'l-Matbuat, 1977. Beyzâvî, Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tavâli‘u’l-envâr min metâli‘i’l-enzâr, trc. İlyas Çelebi-Mahmut Çınar, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014. Cürcânî. Şerhu’l-Mevâkıf, 3 Cilt. trc. Ömer Türker, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015. Cüveynî. el-İrşâd ilâ kavâtıi‘l-edilleti fî usûli'l-i‘tikād, thk. Muhammed Yusuf Musa, Kahire: Mektebetü'l-Hanci, 1950. Eflatun. Politeia, trc. Sabahattin Eyuboğlu-M. Ali Cimcoz, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1999. Eflatun. Theaitetos, trc. Macit Gökberk, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1945. Eflatun. Timaios, trc. Erol Güney-Lütfi Ay, İstanbul: Sosyal Yayınları, 2001. Eş’arî. Kitâbu’l-Luma’ fî redd alâ ehli’z-zeyğ va’l-bida’, Kahire: el-Hey'etü'l-Âmme li'ş-Şuûni'l-Metâbi‘l-Emîriyye, 1975. Eş’arî. Makālâtü’l-islâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn, trc. Mehmet Dalkılıç-Ömer Aydın, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005. Eşmûnî, Ebu'l-Hasan Nûreddin Ali b. Muhammed b. İsa. Teşyîdü’l-erkân fî leyse fî’l-imkân ebde’u mimmâ kân, Şehit Ali Paşa, nr. 2707: 79b-90a. Süleymaniye Kütüphanesi. Gazzâlî, Ebû Hâmid. Makāsidü’l-felâsife, trc. Cemaleddin Erdemci, Ankara: Vadi Yayınları, 2001. Gazzâlî. Cevâhiru’l-Kur’ân ve düreruhu, thk. Hatice Muhammed Kâmil, Kahire: Darü'l-Kütüb ve'l-Vesaiki'l-Kavmiyye, 2011. Gazzâlî. el-İktisâd fi’l-itikâd, 2. Baskı. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2012. Gazzâlî. el-İmlâ fî işkâlâti’l-İhyâ, (İhyâ’nın zeylinde), 4. Baskı. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Hayr, 1997. Gazzâlî. el-Maksadü’l-Esnâ fî şerhi esmâillahi’l-hüsnâ, Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts. Gazzâlî. el-Munkız mine’d-dalâl, trc. Abdurrezzak Tek, Bursa: Emin Yayınları, 2013. Gazzâlî. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl, 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-Arabi, 1324. Gazzâlî. İhyâ’u ‘ulûmi’d-dîn, 4 Cilt, Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1939, Gazzâlî. Kavâ‘idü’l-akā’id, 2. Baskı. thk. Musa Muhammed Ali, Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1985. Gazzâlî. Kitâbu’l-Erbaîn fî usûli’d-dîn, Kahire: Matbaatu Kürdistani’l-İlmiyye, 1328. Harputî, Abdullatif. Tenkîhu’l-kelâm fî akāid-i ehli’l-islâm, trc. İbrahim Özdemir-Fikret Karaman, Elâzığ: Türkiye Diyanet Vakfı Elâzığ Şubesi Yayınları, 2000. Hick, John. Evil and the God of Love, London: Macmillan, 1993. Hume, David. Dialogues Concerning Natural Religion, trc. Mete Tunçay, Ankara: Kültür Bakanlığı, 1979. İbn Sînâ. en-Necât fi'l-hikmeti'l-mantıkiyye ve't-tabiiyye ve'l-ilâhiyye, 2. Baskı. thk. Muhyiddin Sabri el-Kürdi, Kahire: Matbaatü's-Saade, 1938. İbnu'l-Hatîb, Lisânuddîn. el-İhâtâ fî ahbâri Gırnâta, 2. Baskı. 4 Cilt. thk. Muhammed Abdullah İnan, Kahire: Mektebetü'l-Hanci, 1975. İbnü’l-Mübarek, Ahmed. el-İbrîz min kelâmi Seyyidî Abdülaziz ed-Debbağ, b.y: Dârü'l-Fikr, ts. Îcî, Adududdîn Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm, Kahire: Mektebetü'l-Mütenebbi, ts. İskenderî, İbn Atâullah. et-Tenvîr fî iskâti’t-tedbîr, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. Kadı Abdulcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl, 13 Cilt. thk. Mahmûd Muhammed Hudayrî, Kahire: ed-Darü’l-Mısriyye, 1963. Kaya, Eyyüp Said. “Mâzerî”, DİA. 28: 193-195. Ankara: TDV Yayınları, 2003. Kılıç, Muharrem. “Turtûşî”, DİA. 41: 430-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Mâtürîdî. Kitâbu’t-Tevhîd, trc. Bekir Topaloğlu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, 2002. Nesefî. Kitâbu’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd, trc. Hülya Alper, İstanbul: İz Yayıncılık, 2007. Nesefî. Tebsıratü’l-edille, 2. Baskı. 2 Cilt. thk. Hüseyin Atay, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004. Ormsby, Eric Linn. Theodicy in Islamic Thought; The Dispute Over al-Ghazali’s Best of All Possible Worlds, trc. Metin Özdemir, Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2001. Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed. Usûlu’d-dîn, trc. Şerafeddin Gölcük, İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1980. Râzî, Fahreddin. el-Muhassal, trc. Hüseyin Atay, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. Sâbûnî. el-Bidâye fî usûli’d-dîn, 10. Baskı. trc. Bekir Topaloğlu, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012. Semhûdî, Nûreddin. Îdâhu’l-beyân limâ erâdehu’l-Hucce min leyse fi’l-imkân ebde’u mimmâ kân, Ayasofya, nr. 2187: 15b-39b. Süleymaniye Kütüphanesi. Seyyid Bey. Usûl-i Fıkıh, 2 Cilt. İstanbul: Karabet Matbaası, 1338. Sübkî, Tâceddîn Ebî Nasr Abdulvehhâb b. Ali b. Abdilkâfi. Tabakātü'ş-Şâfi‘iyyeti'l-kübrâ, 10 Cilt. thk. Mahmûd Muhammed-Tanâhî, Abdülfettah Muhammed el-Hulv, b.y: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1968. Süyûtî, Celâleddîn. Teşyîdü’l-erkân fî leyse fî’l-imkân ebde‘u mimmâ kân, Şehit Ali Paşa, nr. 2707: 69b-78b. Süleymaniye Kütüphanesi. Süyûtî. Kitâbu Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât, Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1326. Şehristânî. el-Milel va’n-nihal, trc. Mustafa Öz, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008. Şehristânî. Nihêyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm, thk. Alfred Guillaume, London: Oxford University, 1934. Şeyhzâde, Abdurrahîm b. Ali. Nazmu’l-ferâid va cem‘u’l-fevâid, Kahire: Matbaatü'l-Edebiyye, h. 1317. Voltaire. Dictionnaire Philosophique, 4. Baskı. 4 Cilt. trc. Lutfi Ay, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 1973. Weber, Alfred. Felsefe Tarihi, 3. Baskı. trc. H. Vehbi Eralp, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1964. Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî. İthafü's-sâdeti'l-muttakîn bi-şerhi esrar-i İhyai Ulûmi'd-Dîn, 10 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Meymeniyye, 1311. Zehebî, Şemsuddîn Ebî Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu'l-İslâm va vafeyâtü'l-meşâhîr va'l-a'lâm, 17 Cilt. thk. Beşşar Avvad Ma’ruf, Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslamî, 2003.