The Problem of the Collapse of States in the Context of the Effort to Rationalize History in Ibn Khaldun’s Thought World

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 63 - 90, 15.06.2024

Yusuf Ötenkaya

https://doi.org/10.33460/beuifd.1382877

Öz

Ibn Khaldūn problematized his predecessors’ narration of history based on narration and discussed this issue in his own work (Tāriḫu İbn Haldûn: Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber) and tried to bring a new perspective to the science of history. The method he adopted was based on the causalization of history, predictability and the determinism of factual functioning. In a way, this meant that the science of history was seen as the yardstick for reaching the truth. According to this method, history became the sole criterion for determining the truth of events. At the same time, this was an indication that history did not proceed according to theological determinism, but according to the voluntary actions and choices of human beings. Many religious/cultural attitudes such as the attitudes and behaviors of people in their daily lives, human relations, and whether they take moral principles into account were among the issues that concerned the future of the state. Nevertheless, the presuppositional understanding of Ibn Khaldūn’s method of history as states are like human beings; they are born, grow, decline and dissolve dictates fatalism by eliminating human agency. Above all, this makes it difficult to comprehend the sociology of the causal mechanisms through which political mechanisms collapse. In other words, this reception of Ibn Khaldūn leads to the neglect of the factual functioning that he often used in his historical studies. Therefore, to avoid this problem, this paper will focus on how/why Ibn Khaldūn causalizes history as a method and emphasize the changes in the lifestyle of the society rather than determinism in the formation-disintegration of states. At the same time, based on Ibn Khaldūn’s idea that people are the children of their habits, not of their natures, the formation-disintegration of states will be associated with people’s voluntary actions and the consequences of the lifestyles adopted will be revealed. The main method followed in the study is based on the conscious or unconscious actions of the human by seeing history in the category of rational sciences with an Ibn Khaldūnian perspective and the positive/negative results of the lived process.

Anahtar Kelimeler

Medieval History, Ibn Khaldūn, Causality of History, Determinism, Nature, Forma-tion-Disintegration.

İbn Haldûn’un Düşünce Dünyasında Tarihin Nedenselleştirilme Çabası Bağlamında Devletlerin İnkırazı Meselesi

Öz

İbn Haldûn, kendinden önceki müverrihlerin rivayeti esas alarak tarih anlatımında bulunmalarını sorunsallaştırarak bu meseleyi kendi eserinde (Târihu İbn Haldûn: Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber) tartışıp tarih ilmine yeni bir perspektif kazandırmaya çalışmıştır. Benimsediği usûl, tarihin nedenselleştirilmesi, öngörülebilmesi ve olgusal işleyişin belirleyiciliği üzerine kuruluydu. Bu da bir bakıma tarih ilminin hakikate ulaşmanın miyarı olarak görülmesi anlamına geliyordu. Bu metoda göre tarih, hadiselerin doğruluğunu belirleyen yegâne kıstas hâline gelmekteydi. Bu durum aynı zamanda tarihin, teolojik determinizm anlayışı ile değil, insanın ihtiyarî eylem ve tercihleri doğrultusunda ilerlediğinin göstergesiydi. İnsanın gündelik yaşamındaki tutum ve davranışları, insan ilişkileri, ahlakî prensipleri dikkate alıp almaması gibi pek çok dinî/kültürel tavır, onun inşa ettiği devletin geleceğini ilgilendiren hususlardandı. Ancak diğer taraftan İbn Haldûn’un tarih usûlüne ilişkin yapılan çalışmalarda “devletler de insanlar gibidir; doğar, büyür, geriler ve dağılır” şeklinde ön kabul olarak benimsenen anlayışın insanın failliğini ortadan kaldırıp yazgısallığı dikte ettiği görülmektedir. Bu durum her şeyden önce siyasal mekanizmaların hangi illiyetler dahilinde çöküşe uğradığının sosyolojisinin idrak edilmesini zorlaştırmaktadır. Bir başka ifadeyle, İbn Haldûn’a yönelik yapılan bu alımlama biçimi, onun tarih incelemelerinde sıklıkla kullandığı olgusal işleyişin ihmal edilmesine neden olmaktadır. Dolayısıyla bu çalışmada söz konusu sorunun önüne geçebilmek amacıyla İbn Haldûn’un bir yöntem olarak tarihi neden/nasıl nedenselleştirdiği üzerinde durularak devletlerin oluş-bozuluşunda teolojik determinizmden ziyade toplumun yaşam tarzındaki değişiklikler vurgulanacaktır. Aynı zamanda İbn Haldûn’un, “insanlar tabiatlarının değil, alışkanlıklarının çocuğudur” fehvasından hareketle devletlerin oluş-bozuluşu insanların ihtiyarî eylemleri ile ilişkilendirilerek benimsenen yaşam tarzlarının ne gibi neticeler doğuracağı ortaya konulacaktır. Çalışmada izlenen temel yöntem, İbn Haldûncu bir perspektif ile tarihi aklî ilimler kategorisinde görerek yaşanılagelen sürecin müspet/menfi neticelerini insan ferdinin bilinçli ya da bilinçsiz eylemleri üzerine kuruludur.

Anahtar Kelimeler

Orta Çağ Tarihi, İbn Haldûn, Tarihin Nedenselliği, Determinizm, Fıtrat, Oluş-Bozuluş.

Kaynakça

• Abdul Qadir, M. “The Social and Political Ideas of Ibn Khaldun”. The Indian Journal of Political Science 3/2 (1941), 117–26.
• Abou-Tabickh, Lilian. Al-‘Asabiyya in Context Choice and Historical Continuity in Al-Muqaddima of Ibn Khaldūn. Toronto: Toronto University, Doktora Tezi, 2019.
• Ahmad, Zaid. The Epistemology of Ibn Khaldûn. New York: Routledge Publishing, 2003.
• Akyol, Aygün. “İbn Haldûn’un İlim Anlayışında Felsefe ve Tarih Tasavvuru”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20 (2011), 29–59.
• Al-Azmeh, Aziz. Ibn Khaldun. London: Routledge Publishing, 1982.
• Alatas, Syed Farid. Applying Ibn Khaldun: The Recovery of a Lost Tradition in Sociology. New York: Routledge Publishing, 2014.
• Alrefai, Ahmed and Brun, Michael. “Ibn Khaldun: Dynastic Change and Its Economic Consequences”. Arab Studies Quarterly 16/2 (1994), 73–86.
• Arslan, Ahmet. İbni Haldun. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Aydın, Hasan. “İslam Ortaçağında Nakilci ve Akılcı Tarih Anlayışları: Taberî ve İbn Haldûn Örneği”. Tarihyazımı 1/1 (2019), 20–61.
• Baali, Fuad. Society, State and Urbanism: Ibn Khaldun’s Sociological Thought. New York: State University of New York Press, 1988.
• Bartle, Robert G. ve Sherbert, Donald R. Introduction of Real Analysis. New York: John Wiley&Sons, 2000.
• Bozarslan, Hamit. Lüks ve Şiddet: İbn Haldun’da Tahakküm ve Direniş. çev. Melike Işık Durmaz. İstanbul: İletişim Yayınları, 2016.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Fikru İbn Haldûn el-Asabiyye ve’d-Devle. Beyrut: Merkezu Dirâsâti’l-Vahdati’l-Arabiyye, 2001.
• Çaksu, Ali. “İbn Haldun ve Hegel’de Tarihte Nedensellik: Aristo Mirasını Yeniden Değerlendirmek”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 1 (2002), 51–94.
• Çaksu, Ali. “Ibn Khaldun and Hegel on Causality in History: Aristotelian Legacy Reconsidered”. Asian Journal of Social Science 35 (2007), 47–83.
• Çaksu, Ali. “Ibn Khaldun and Philosophy: Causality in History”. Journal of Historical Sociology 30/1 (2017), 27–42.
• Dale, Stephen Frederic. “Ibn Khaldun: The Last Greek and the First Annaliste Historian”. International Journal of Middle East Studies 38/3 (2006), 431–451.
• Devlin, Keith. Introduction to Mathematical Thinking. Palo Alto: John Petaluma, 2012.
• Dhaouadi, Muhammad. “The Forgotten Concept of Human Nature in Khaldunian Studies”. Asian Journal of Social Science 36 (2008), 571–589.
• Râzî, Fahreddin. Hâşiye ala el-Hamsûn fî usûli'd-din. thk. Said Fûde, Amman: el-Asleyn, 2017.
• Gibb, H.A.R. “İbn Haldûn’un Siyaset Teorisinin İslami Kökeni”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30/1 (2021), 291–299.
• Gökdağ, Kamuran. İktidar Teleolojisi İbn Haldûn’un Toplum ve Siyaset Teorisinde Asabiyet. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Hassan, Ümit. İbn Haldun: Metodu ve Siyaset Teorisi. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2010.
• Harrison, T. R. vd. “Introduction to Clinical Medicine”. Harrison’s Principles of Internal Medicine. ed., T. R. Harrison vd. New York: McGraw-Hill, 2005, 1-6.
• Hearnshaw, F. J. C. İlmü’t-Tarih. çev. ve notlandıran Abdülhamid Abbadi. Kahire: Lecnetü’t-Telif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1937.
• Hegel. Georg Wilhelm Friedrich. Tarih Felsefesi. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 2011.
• Hempel, Carl G. Aspects of Scientific Explanation and Other Essays in the Philosophy of Science. New York: A Free Press, 1965.
• Hudeyrî, Zeynep Mahmûd. Felsefetü’t-tarih ʿinde İbn Haldûn. Kahire: Darü’s-Sakafe, 1989.
• Hüseyin, Taha. Felsefetü İbn Haldûn el-İctimaiyye: Tahlil ve Nakd. çev. M. Abdullah İnan. Kahire: Matbaatü’l-itimâd, 1925.
• Issawi, Charles. An Arab Philosophy of History: Selections from the Prolegomena of Ibn Khaldun of Tunis (1332-1406). London: John Murray, 1958.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Târihu İbn Haldûn: Dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî eyyâmi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem ve’l-Berber ve men-âs̱arahüm min-ẕevi’s-sulṭâni’l-ekber. thk. Süheyl Zekkar. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2001.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fadl Cemaleddin Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 2010.
• İbn Teymiyye, Ahmed b. Abdülhalim. Mecmû‘u Fetâvâ Şeyhi’l-İslâm Ahmed b. Teymiyye. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. Medine: b.y., 2004.
• Kaya, Emrah. “A Critical Approach to Causality and Rational Knowledge in Ibn Khaldūn”. ULUM 3/2 (2020), 241-261.
• Kayapınar, Mehmet Akif. “Ibn Khaldun’s Concept of ‘Assabiyya’: An Alternative Tool for Understanding Long- Term Politics?”. Asian Journal of Social Science 36/3 (2008), 375–407.
• Khalidi, Tarif. Arabic Historical Thought in the Classical Period. New York: Cambrdige University Press, 1994.
• Lacoste, Yves. Ibn Khaldun: The Birth of History and The Past of the Third World. Çev. David Macey. London: The Thetford Press, 1984.
• Mahdi, Muhsin. Ibn Khaldun’s Philosophy of History. 2nd ed. New York: Routledge Publishing, 2016.
• Mendelson, Elliott. Introduction to Mathematical Logic. London: Chapman&Hall, 1997.
• Meşûş, Sâlih b. Tâhir. İlmü’l-Umrâni’l-Haldûnî ve Eseru’r-Ru’yeti’l-Kevniyyeti’t-Tevhidiyye fî Siyâğetihi. Beyrut: el-Ma’hedü’l-Alemî li-l Fikri’l-İslâmî, 2012.
• Nagel, Ernest. The Structure of Science: Problems in the Logic of Scientific Explanation. New York: Harcourt, Brace&World, 1961.
• Okumuş, Ejder. “İbn Haldun ve Osmanlı’da Çöküş Tartışmaları”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 1 (1999), 183–209.
• Ötenkaya, Yusuf. “İbn Haldûn Umrân Mefhumunu Uygarlık/Medeniyet Anlamında Mı Kullandı?: Kuramsal ve Tarihsel Bir Tahlil”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 7/1 (2022), 1–33.
• Özlem, Doğan. Tarih Felsefesi. İstanbul: Notos Kitap Yayınevi, 2010.
• Pines, Solomon. “The Societies Providing for the Bare Necessities of Life According to Ibn Khaldūn and to the Philosophers”. Studia Islamica 34 (1971), 125–138.
• Rosenthal, E. I. J. Political Thought in Medieval Islam. New York: Cambridge University Press, 1962.
• Sözen, Kemal. “Kâtip Çelebî’nin Devlet Görüşü ve Osmanlı Türk Düşüncesindeki Etkileri”. Süleyman Demirel
• Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2009), 25–40.
• Spengler, Joseph J. “Economic Thought of Islam: Ibn Khaldun”. Comparative Studies in Society and History 6/3 (1964), 268–306.
• Şerit, Abdullah. El-Fikrü’l-Ahlâkî ʿinde İbn Haldûn. Cezayir: eş-Şirketü’l-Vataniyye li-n-Neşr ve’t-Tevziʿ, 1975.
• Weiss, Dieter. “Ibn Khaldun on Economic Transformation”. International Journal of Middle East Studies 27/1 (1995), 29–37.
• Yıldız-Turan, Esra. “Türk İslam Düşünce Sisteminde İbn Haldûn’un Devlet Nazariyesi”. Atatürk İletişim Dergisi 9 (2015), 197–204.
• Zorlu, Abdülkadir. “Gereksinimlerin, İhtiyaçların ve Arzuların Dönüşümü Bağlamında İbn Haldun’un İhtiyaçlar Kuramı”. Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi 12/2 (2020), 487–528.
• Zorlu, Abdülkadir. “İbn Haldûn’da Beden İnşası Açısından Bedevî Ümran ve Hadarî Ümran”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 43 (2020), 177–192.