Burhān al-Tamānu’ From A Sufi’s Perspective: Critical Edition, Translation and Evaluation of Mahmad Amin Uskudāri’s Booklet Named “Risāla Mufrada Li Burhān Al-Tamānu’”

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 165 - 187, 15.06.2024

Mustafa Lemsi , Mustafa Aykaç

https://doi.org/10.33460/beuifd.1444266

Öz

The most important belief principle of the Islamic religion is that Allah is the only god who has no equal. As an Islamic discipline, the primary task of the science of theology, which undertakes the task of proving and defending the Islamic faith, is to demonstrate the unity of God, that is, tawheed, with evidence. The primary evidence of the theologians, who strive to handle the belief in the integrity of holy texts and reason, regarding tawḥeed has been obtained from the Qur’an. The evidences used by theologians on this subject are burhān al-tamānu’ and burhân al-tavārud, which are also mentioned in the Qur’an. These evidences are based on the possibility that if there are more than one god, are they in harmony or conflict with each other. The booklet that is the subject of our study deals with the burhān al-tamānu’, which is produced from the idea that if there are two or more gods, they will be in conflict and thus the order in the universe will be disrupted. There is no consensus on whether this evidence is certain or not. With the Philosophers, theologians who accept the philosophical theological method have objected to the certainty of this evidence, which is included as indispensable evidence in classical theological books. These objections are raised in terms of whether burhān al-tamānu’ expresses certainty, whether it is sufficient to prove tawḥeed, and it’s content. In the historical process, the writing of booklets dealing with different aspects of the subject has created the literature of burhân al-tamanu’. One of the scientist who wrote booklet on this subject is Maḥmad Amin Uskudārī. Uskudārī is a person who grew up in the Sūfī environment of the 18th century, which coincided with the period of stagnation in the Ottoman Empire. In this work, Uskudārī explains his thoughts about burhān al-temānu', in his unique style and argues that this evidence expresses certainty. While examining the evidence of burhān al-tamānu’, Uskudārī expresses his objections by quoting al-Taftāzānī from time to time. Uskudārī opposes al-Taftāzānī's view that the evidence of tamānu’ does not express certainty and based on this evidence, the existence of two gods does not require the corruption of the universe. This article aims to determine and evaluate Maḥmad Amin Uskudārī's perspective on the burhān al-tamānu’ evidence and its conclusiveness. We will delve into what the burhān al-tamānu’ signifies specifically within the context of Uskudārī's work, as well as the debates surrounding this evidence in Islamic theological thought. Emphasis will be placed on understanding the significance of the assertion that burhān al-tamānu’ is conclusive and on highlighting Uskudārī's objections, particularly those directed towards al-Taftāzānī. This study, which is about Uskudārī’s booklet on this subject, is important in terms of learning a Sufi's perspective on a theological subject. For this reason, we think that studying his booklet named as Risāla mufrada li burhān al-tamānu', which is about burhān al-tamānu', will fill a gap in the Kalāmic literature.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Tawheed, Burhân al-Tamanu’, Uskudari, Mystic.

Bir Mutasavvıf Gözüyle Burhân-ı Temânu’: Mehmed Emin Üsküdârî’nin Risâle Müfrede li Burhâni't-Temânu' Adlı Risalesinin Tahkik, Tercüme ve Değerlendirmesi

Öz

İslâm dininin en önemli inanç ilkesi Allah’ın eşi ve benzeri olmayan tek ilâh olduğunu anlatan tevhid ilkesidir. İslâmî bir disiplin olarak İslâm inancını ispat edip savunma görevini üstlenen kelâm ilminin de öncelikli görevi Allah’ın birliğini yani tevhidi delillerle ortaya koymaktır. İtikadı, nakil ve akıl bütünlüğünde ele alma çabasındaki kelâmcıların tevhid konusundaki öncelikli delilleri Kur’an’dan elde edilmiştir. Bu konuda kelâmcıların kullandığı deliller, Kur’an’ın da değindiği burhân-ı temânu‘ ve burhân-ı tevârüd delilleridir. Bu deliller, birden fazla ilâh olması durumunda bunların birbiriyle uyum veya çatışma içinde olup olamayacağının imkânı üzerine kurulmuştur. Çalışmamıza konu olan risâle, iki veya daha fazla sayıda ilâh olması durumunda bunların çatışma imkânı içinde olacağı ve bundan dolayı da evrende düzenin bozulacağı fikrinden üretilen burhân-ı temânu‘ delilini ele almaktadır. İslâm düşünce ekolleri arasında bu delilin kesinlik ifade edip etmediği konusunda görüş birliği yoktur. Şöyle ki klasik kelâm kitaplarında vazgeçilmez bir delil olarak yer alan bu delilin kesinliği konusunda felsefecilerle felsefî kelâm çizgisindeki kelâmcılar itiraz etmişlerdir. Bu itirazlar, burhân-ı temânu’un kesinlik ifade edip etmediği, tevhidi ispatlamada yeterli olup olmadığı ve delilin içeriği gibi hususlar etrafında toplanmaktadır. Tarihi süreçte konuyu farklı yönleriyle ele alan eserlerin yazılması, burhân-ı temânu‘ literatürünü oluşturmuştur. Bu konuda eser yazan ilim adamlarından biri de Mehmed Emin Üsküdârî’dir. Üsküdârî, Osmanlı Devleti’nde, duraklama dönemine denk gelen XVIII. yüzyılın tasavvufî ortamında yetişmiş bir kişidir. Üsküdârî, bu eserinde burhân-ı temânu‘ hakkındaki düşüncelerini kendine has üslûbuyla anlatarak bu delilin kesinlik ifade ettiğini savunmaktadır. Üsküdârî, burhân-ı temânu’ delilini incelerken Teftâzânî’den yer yer alıntılar yaparak ona itirazlarını dile getirmektedir. Üsküdârî, Teftâzânî’nin burhân-ı temânu’un kesinlik ifade etmeyeceği ve bu delilden hareketle iki ilâhın varlığının âlemin fesadını gerektirmeyeceği görüşüne karşı çıkmaktadır. Bu makale, Mehmed Emin Üsküdârî’nin burhân-ı temânu’ deliline bakışı ve bu delilin kesinliği konusundaki görüşünü belirleyip değerlendirme amacı taşımaktadır. Üsküdârî özelinde işlediğimiz burhân-ı temânu’un ne ifade ettiğine ve İslam kelâm düşüncesinde bu delil etrafında dönen tartışmalara değinilecektir. Burhân-ı temânu’un kesinlik ifade ettiği vurgusunun ne anlama geldiği ve Üsküdârî’nin özellikle Teftâzânî’ye karşı itirazlarına dikkat çekilecektir. Üsküdârî’nin bu konudaki risâlesini konu alan bu çalışma, bir mutasavvıfın kelâmî bir konuya bakış açısının öğrenilmesi bakımından da önem arz etmektedir. Bu sebeple onun burhân-ı temânu’u konu alan Risâle müfrede li burhâni't-temânu' adlı risâlesinin çalışılmasının kelâmî literatürde bir boşluğu dolduracağını düşünüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Tevhit, Burhân-ı Temânu’, Üsküdârî, Mutasavvıf.

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kādî. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kâhire: Mektebetü Vehbe, 1996.
• Akay, Ali. “Muslihuddîn el-Lârî’nin ‘Burhânu’t-Temânu‘’ ile İlgili Bir Risalesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII/1 (2005), 147-171.
• Bardakoğlu, Ali. “Delâlet (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Cengiz, Mehdi. “Dilde Kesinlik Konusunda Molla Gürânî’nin Birleştirici Yorumu ve Bunun Eleştirisi”. Trabzon İlahiyat Dergisi VIII/2 (2021), 139-153.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es- Seyyid Şerîf el-. Şerḥu’l-Mevâḳıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muḥammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbu’t-Taʿrîfât. thk. Heyet. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Emiroğlu, İbrahim - Altunkaya, Hülya. Örneklerle Mantık Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl el-. el-Lümaʿ fi’r-red ʿalâ ehli’z-zeyġ ve’l-bidaʿ. thk. Hamude Garabe. el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Turâs, ts.
• Ferhârî, Muhammed Abdülazîz el-. en-Nibrâs. thk. Muhammed Yakub Reşîd vd. Karaçi-Pakistan: Mektebetü’l-Büşrâ, 2015.
• Gökdağ, Kamuran - Tiryaki, Mehmet Zahit. “Üsküdârî, Mehmed Emin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/633-634. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Gül, Ekrem Sefa. “Burhân-ı Temânuun Kesinliği Problemi”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 5/1 (Haziran 2019).
• Hayâlî, Ahmed b. Mûsa. "Ḥâşiyetu’l-ʿAllâmetu’l-Ḫayâlî. Mecmûatü’l-havâşî’l-behiyye alâ şerḥi’l-ʻAḳāʼidi’n-Nesefiyye. ed. Abdülkerim. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
• İbiş, Fatih. “Temânu‘ Dışında Alternatif Bir Tevhit Delili: Mekânsızlıkta İki Mekânsız Tanrı”. Kelâm Araştırmaları Dergisi Kader XXI/2 (2023), 826-833.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kāsım b. Abdillâh es-Sûdûnî el-Cemâlî el-Mısrî. Şerḥu’l-Müsâyere fi’l-ʻaḳāʼidi’l-münciye fi’l-âhire. Kâhire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2006.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Ahmed el-Kurtubî el-Endelüsî. el-Keşf an menâhici’l-edille. thk. Muhammed Âbid el-Câbirî. Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-Vihdeti’l-Arabiyye, 1998.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Hemmâm el-Hanefî. el-Müsâmere şerḥu’l-müsâyere fi’l-ʻaḳāʼidi’l-münciye fi’l-âhire. thk. Kemâleddîn Kârî - İzzuddîn Ma’mîş. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
• Kır, Saliha. Mehmed Emin Üsküdari ve Şerh-u Kaside-i Nuniyye fî Îlmi’l-Akaid İsimli Eserin Kelam Açısından Tahlili. Karabük: Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Kirmânî, Abdüllâtîf Ebü’l-Feth el-. Risâletü’t-Tevḥîd. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, 3556.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 14. Basım, 2019.
• Molla Ahmed, Cüneydî. Hâşiyetü Molla Ahmed alâ şerḥi’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye". Mecmûatü’l-havâşî’l-behiyye alâ şerḥi’l-‘akā‘idi’n-Nesefiyye. nşr. Abdülkerim. Mektebe-i İslamiyye Mîzânü Markîb, 1392.
• Nesefî, Ebu’l-Muîn. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Türkiye Diyanet İşleri Başkanlığı, 2. Basım, 2004.
• Özler, Mevlüt. “Tevhid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/18-20. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-. Me’âlimu uṣûli’d-dîn. thk. Tâhâ Abdurraûf S’ad. Beyrut, ts.
• Sezer, Mehmet Zahit. Mehmed Emin Üsküdârî’nin “Şerhu Mebhasi’l-İlm min Şerhi’l-Akâid” İsimli Risalesinin Tahkik, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, ts.
• Şık, İsmail. “Burhan-ı Temanû’ya Eleştirel Bir Yaklaşım”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (Haziran 2010).
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. El-Makâsıd (Kelam İlminin Maksatları). ed. Ahmet Kaylı. çev. İrfan Eyibil. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerḥu’l-ʻaḳāʼidi’n-Nesefiyye. thk. Alî Kemâl. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2014.
• Türkmen, Ömer. Mehmed Emîn el-Üsküdârî’nin “Nadratü’l-Enzâr fî Şerhi’l-Menâr” Adlı Eserinin Tahkiki. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Üsküdârî, Mehmed Emin. Risâle Müfrede li Burhâni’t-Temânû. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Kemankeş Koleksiyonu, 556.
• Üsküdârî, Mehmed Emin. Şerhu’l-berâhîni’l-ḫamseti’l-meşhûra fi’l-ḥikmeti li-isbâti tenâhî’l-Eb‘âd ve buṭlâ-ni’t-teselsül me‘a es’iletihâ ve ecvibetihâ. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Kemankeş Koleksiyonu, 321.
• Üsküdârî, Mehmed Emin. Telhîsu Tehâfüti’l-Hukemâ Fî Mezâhibi Ehli’l-Ehvâ (Eleştirmeli Metin - Çeviri). ed. Gürbüz Deniz. çev. Kâmuran Gökdağ. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Delil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/136-138. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Hatâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/443. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.