Usûlcüler Sahâbe İsimlendirmesi İçin Hz. Peygamber ile Uzun Süre Birlikteliği mi Esas Alırlar? (Hanefî Usûl Eserleri Özelinde Bir İnceleme)

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 1, 215 - 238, 15.06.2024

Furkan Yüksel

https://doi.org/10.33460/beuifd.1450843

Öz

İslam ilim geleneğinde Hz. Peygamber’i gören onunla birlikteliğe sahip olan kimseler sahâbe tabakası altında zikredilmiştir. Ancak her disiplinin sahâbî algısı farklıdır. Bazıları sahâbî kelimesinin lafzi manasını, yani Hz. Peygamber’le bir an bile birlikte olmayı dikkate alarak kısa süreli görüşmeyi bir kimsenin sahâbe tabakasına dahil olması için yeterli görmüştür. Diğerleri ise sahâbî kelimesinin lafzi manasından daha çok örfî anlamı göz önünde bulundurarak Hz. Peygamber’le uzun süre birlikteliğe sahip kimselerin bu tabaka altında zikredilmesi gerektiğini belirtirler. İlk dönem âlimleri kendilerine ait hususi tanımlar üzerinden sahâbe tabakasını tespit etme yolunu tercih etmişlerdir. Ancak daha sonraları bu hususi tanımlar terk edilmek suretiyle daha genel tarifler yapılmaya başlanmıştır. Söz gelimi âlimler eserlerinde kendi tanımlarını zikretmek yerine usûlcü-hadis ehli tanımı şeklindeki umumi tariflere değinmek suretiyle bir sahâbe tasavvuru oluşturmuşlardır. Onlar umumi olarak zikredilen bu tanımlardan kendi bakış açılarına veya metodolojilerine uygun olanını tercih etmişlerdir. Nitekim bu bakış açısına göre, hadis ehli bir kimsenin sahâbe olarak kabul edilebilmesi için Hz. Peygamber’le kısa süre birlikteliği yeterli görürken, usûlcüler ise bu birlikteliğin uzun süreli olmasını gerekli kabul etmişlerdir. Klasik dönem sonrası eserlerde bu ikili tasnifle verilen sahâbe tanımlarının ülkemizde telif edilen akademik metinlerde de büyük oranda devam ettirildiği tespit edilmiştir. Bu çalışmada ikili tasnifle yapılan bakış açısı sorgulanmış ve bu yargının en azından usûlcüler cihetiyle genel geçer bir kanaat olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Zira Hanefî usûl eserleri bağlamında literatür taraması yöntemi dikkate alınarak yapılan bu çalışmada birçok Hanefî usûl müellifinin kısa süreli birlikteliği sahâbî isimlendirmesi için uygun gördüğü tespit edilmiştir. Hanefî usûlcülerinin sahâbe tanımlarına dair bakış açılarının ortaya konmasında bütüncül bir yaklaşım takip edilmiştir. Bu doğrultuda klasik dönem Hanefî usûl müellifleri olarak nitelenen Cessâs (ö. 370/981), Debûsî (ö. 430/1039), Saymerî (ö. 436/1045), Pezdevî (ö. 482/1089) ve Serahsî (ö. 483/1090 [?]) dışındaki sonraki dönem temsil kabiliyeti yüksek müstakil, şerh ve memzûc tarzda telif edilen usûl müellifleri de dikkate alınmıştır. Geniş bir zaman diliminde birçok Hanefî usûlcüsünün sahâbe tanımlarına odaklanılmak suretiyle gerçekte usûl müelliflerinin tamamının bu şekilde bir bakış açısına sahip olup olmadığının sorgulanması amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Sahabe, Usulcüler, Hanefi Usulcüler, Sahabe Tanımı.

Do Scholars of Uṣūl Al-Fiqh Base on Long-Term Association with the Prophet for Definition of Companions? (A Study on Ḥanafī Uṣūl Al-Fiqh Books)

Öz

In the Islamic scientific tradition, people who saw the Prophet and were associated with him are mentioned under the category of companions. However, each discipline has a different perception of the companions. Some have taken into account the literal meaning of the word 'Companion', i.e. being with the Prophet for even a moment, and considered a brief meeting with the Prophet sufficient for a person to be included in the generation of companions Others, on the other hand, consider the customary rather than the literal meaning of the word "Companion" and state that those who had a long association with the Prophet should be mentioned under this category. Scholars in the early periods put forward their own independent definitions of companions. However, later on, authors began to include definitions of companions in their works, such as the definition given by scholars of uṣūl al-fiqh-the definition given by the scholars of ahl-i hadith. They identified short-term togetherness with the scholars of ahl-i ḥadith and long-term togetherness with the definitions of the uṣūl al-fiqh. These definitions, which are generally put forward with a stereotypical binary classification, are continued in the same way in academic studies published today. In this study, by following the literature review method, the general judgment mentioned above was examined by examining the companion definitions of the uṣūl al-fiqh scholars, especially the Ḥanafi usûl authors. According to this, which was carried out by taking into account the literature review method on Ḥanafi uṣūl al-fiqh books, it was determined that many scholars of Ḥanafi uṣūl al-fiqh, contrary to popular belief, considered short-term companionship appropriate for naming companions. A holistic approach was followed in revealing the Ḥanafi scholars' perspectives on the definitions of companions. For example, apart from Jassâs, Dabusī, Saymarî, Pazdawī and Sarakhsī who are described as Ḥanafi uṣūl al-fiqh authors of the classical period and the later period uṣūl al-fiqh authors were also taken into consideration.

Anahtar Kelimeler

Ḥadith, Companion, Scholars of Ḥanafi Uṣūl Al-Fiqh, Ahl-i Ḥadith, Definition of Companion.

Kaynakça

• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmet Muhammed Şakir. Beyrut: Daru’l-Âfaki’l-Cedide, ts.
• Âşık, Nevzat. Sahâbe ve Hadîs Rivâyeti. İzmir: Akyol Neşriyat ve Matbaacılık, 1981.
• Aydın, Mustafa. “Sahâbe Tanımı ve Adalet Anlayışı Bağlamında Büsr b. Ebû Ertât’ın Durumu”. Turkish Studies: Comparative Religious Studies 17/2 (Haziran 2022).
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed. Keşfü’l-esrâr an Usûli Fahru’l-İslâm el-Pezdevî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Büyük Haydar Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Meral Yayınları, 1966.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf, 1994.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muyyiddîn el-Meys. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Demirel, Harun Reşit. “Ehl-i Hadis ve Usûlcüler Arasında Sahâbe Tanımı Tartışması”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe (İlmî Toplantı) (27-28 Nisan 2013).
• Ebü’l-Hüseyn el-Basrî, Muhammed b. Alî b. Tayyib. el-Muʿtemed fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Humeydullah. Dımeşk, 1964.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Efendioğlu, Mehmet. Sahâbeye Yöneltilen Tenkitler. İstanbul: İFAV, 2019.
• Ensârî (Bahrülulûm el-Leknevî), Ebü’l-Ayyâş Muhammed Abdülalî b. Nizâmiddîn. Fevâtiḥu’r-raḥamût bi-şerhi Müsellemi’s-sübût. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Erul, Bünyamin. Sahâbenin Sünnet Anlayışı. Ankara: TDV, 8. Basım, 2014.
• Gül, Mutlu. “Erken Dönem Usûl Eserleri Çerçevesinde Hanefî Fukahasının Sahâbe Algısı”. II. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı- IV (6-8 Mayıs 2013, Bursa). İstanbul, 2013.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî maʿrifeti uṣûli ʿilmi’r-rivâye. thk. Ebu İshak İbrahim b. Mustafa ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru'l-Hüdâ, 2003.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Abdürrahîm b. el-Hüseyin. et-Takyîd ve’l-Îzâh alâ İbni’s-Salâh. nşr. Muhammed Râgıb Tabbâh. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1350.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. thk. Abdullah Mahmut Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1999.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. Nüzhetü’n-nazar fî tavzîhi Nuhbeti’l-fiker. thk. Nureddin Itr. Dımeşk: Matbaatü’s-Sibâh, 2000.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Fetḥu’l-gaffâr fî şerḥi’l-Menâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Taḥrîr fî ʿilmi’l-uṣûl. Mısır: Mustafa Baba el-Halebi ve Evladuhu Matbaası, 1351.
• İbnü’s-Sââtî, Ebü’l-Abbâs Muzafferüddîn Ahmed b. Alî. Bediu’n-nizâm. thk. Mustafa Mahmud el-Ezheri-Muhammed Hüseyin ed-Dimyati. Kahire: Dâru İbn Affan-Dâru İbnü’l-Kayyim, 2014/1435.
• İbnü’s-Salâh, Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nureddin Itr. Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Fikr-Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 1427/2006.
• Koca, M. Kemâl. Sahâbenin Adâleti: Ehli Sünnet İçi İhtilaflar. Yalavo: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Mehmed Seyyid. Usûl-i Fıkıh Dersleri. haz. Selçuk Camcı ve Haydar Yıldırım. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2011. Mustafa, İbrâhîm vdgr. el-Mu’cemü’l-vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî uṣûli’ş-şerâyiʿ. thk. Muhammed Hasan İsmail. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî. et-Takrîb ve’t-teysîr li maʿrifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr. thk. Muhammed Osman Haşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1985.
• Pezdevî, Fahrü’l-İslâm Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. thk. Saîd Bektaş. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye-Dâru’s-Sirâc, 2016.
• Saymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî. Kitâb Mesâil al-Hilâf fî Usûl al-Fiqh: Les problèmes de divergences en méthodologie juridique de Husayn b. ‘Alî al-Saymarî. nşr. Abdelouahad Jahdani. Marsilya: Universite de Provence-Aix-Marseille, Doktora Tezi, 1991.
• Sehavî, Ebü'l-Hayr Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. Fethü'l-mugîs Şerhu Elfiyyeti'l-hadis li'l-İraki. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-ilmiyye, 1983.
• Semʻânî, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed. Kavâtıu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Muhammed Hasen. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Serahsî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• Şeydişehrî, İbn’ül-Emîn Mahmud Esad. Fıkıh Usûlü (Telhis-u Usûl-i Fıkıh). haz. Talha Alp vdgr. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2011.
• Sifil, Ebubekir. “Sahâbe ve Bir Teknik Terim Olarak ‘Sahâbe’nin Adaleti’ Üzerine Mülahazalar”. İnkişaf Dergisi 3 (Mayıs 2005).
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Özben Dokak, Zübeyde. “Hanefî Sünnet Anlayışında Farklı Bir Çizginin Takibi: Kelamcı Usûl Yazarlarının Farklılaşma Noktaları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (Haziran 2019).
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer. Şerhu’t-Telvîh ala’t-Tavzîh. I-II. nşr. Şeyh Zekeriya Amîrât. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y..
• Turan, Mehmet. Sahâbe Mürseli. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1992.
• Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd. Bezlü’n-nazar fi’l-usûl. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kâhire: Mektebetü Dâru’t-Türâs, 1992.