The Principles of Akbarī Taḥqīq in Tafsīr: The Criticism of Kalāmī Ta’wīl in Bursawī

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 315 - 341, 16.12.2024

Alim Hatip , Ömer Çelik

https://doi.org/10.33460/beuifd.1537906

Öz

The criticism of kalāmī ta’wīl is one of the main issues that distinguish the Akbarī thought from other systems of thought in its approach to the interpretation of the nāṣ. According to Akbarī thought, ta’wīl, which expresses the dominant interpretation style in the sciences of kalām and fiqh, is based on the transcendental conception of God in line with the ideal of tanzīh, which expresses the working principle of reason. On the other hand, the Akbarī approach's criticisms of ta’wīl are based on metaphysical principles called the principles of taḥqīq. These principles express a summary of the unique taḥqīq attitude of Akbarī thought in the form of principles. In a more general sense, taḥqīq, as an umbrella concept referring to method, is an expression of the truth claims about the methods of various disciplines. Therefore, taḥqīq and its related set of concepts are used in almost every discipline. The point to be emphasised in this study is that this concept network should be evaluated and interpreted within the methodology and worldview of the discipline in question. However, in the case of tafsīr, which is different from other disciplines in terms of its scientific characteristic, the system of thought that the mufassir was nourished by must be taken as a basis. Because the mufassirs are scholars belonging to different systems of thought. For this reason, the fact that various disciplines guided the Qur'anic tafsīr in terms of mawḍū, mabādi and masā'il made an tafsīr that receives help from other disciplines (istimdātist tafsīr) dominant in the later period. This has led to examples such as Bursawī's Ta'līqa, which carries the taḥqīq attitude of the tradition of thought to the tafsīr literature. In line with the aforementioned necessity, this study examines where the notions of ta’wīl, tashbīh, and tanzīh sit in the understanding of knowledge and existence of this system of thought within the framework of the principles of taḥqīq in the Akbarī literature. Then the theoretical dimension of the issue is described in the language of İsmail Hakkı Bursawī. Then the criticism of kalāmī ta’wīl in Bursawī's Ta'līka alā awāili Tafsīr al-Beyzāwī is given. This study implies that each extension of the taḥqīq attitude (such as the theological criticism of ta’wīl) constitutes a research topic in its own right. In line with all these considerations, this study aims to set an example of how a research on taḥqīq attitude in tafsīr should be conducted.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Bursawī, Ta, Taḥqīq, Ta’wīl.

Tefsirde Ekberî Tahkik Kaideleri: Bursevî’de Kelâmî Te’vil Eleştirisi Örneği

Öz

Kelâmî te’vil eleştirisi, Ekberî düşünceyi nas yorumculuğunda diğer düşünce sistemlerinden ayrıştıran temel hususlardandır. Kelâm ve fıkıh ilimlerinde hâkim yorum tarzını ifade eden te’vil, aklın çalışma prensibini ifade eden tenzih ideali doğrultusunda müteâl tanrı tasavvuruna yaslanır. Buna karşın Ekberî yaklaşımın te’vil eleştirileri “tahkik kaideleri” denilen metafizik ilkelere dayanır. Bu ilkeler Ekberî düşüncenin kendine has tahkik tavrının kaideler formatına sokulmuş bir özetini ifade eder. Daha genel anlamda tahkik ise yönteme gönderme yapan çatı bir kavram olması bakımından muhtelif disiplinlerin hakikat iddialarının bir ifadesidir. Dolayısıyla hemen her ilim dalında tahkik ve onun ilişkili olduğu kavram kümesi kullanılır. Bu çalışmada dikkat çekilmek istenilen husus ise bu kavram ağının, söz konusu edildiği disiplinin yöntem ve dünya görüşü içerisinde değerlendirilerek anlamlandırılması gerekliliğidir. İlim olma keyfiyeti diğer disiplinlerden farklı olan tefsir söz konusu olduğunda ise müfessirin beslendiği düşünce sistemi esas alınmak durumundadır. Zira müfessirlerin farklı düşünce sistemlerine mensup alimler olması sebebiyle muhtelif disiplinlerin mevzû, mebâdi ve mesâil açısından Kur’ân tefsirine yön vermesi, müteahhir dönemde istimdâtçı bir tefsir telakkisini hâkim kılmıştır. Bu da Bursevî’nin Envârü't-tenzîl ta‘lîkası gibi, müntesip olduğu düşünce geleneğinin tahkik tavrını tefsir literatürüne taşıyan örnekleri ortaya çıkarmıştır. Söz konusu gereklilik doğrultusunda bu çalışmada te’vil, teşbih ve tenzih mefhumlarının Ekberî literatürdeki tahkik kaideleri çerçevesinde bu düşünce sisteminin bilgi ve varlık anlayışında nereye oturduğu ele alınmıştır. Ardından İsmail Hakkı Bursevî’nin dilinden meselenin nazarî boyutu aktarılmıştır. Daha sonra Bursevî’nin Ta‘lîka ‘alâ evâili Tefsîri’l-Beyzâvî isimli eserinden kelâmî te’vil eleştirisi uygulamalarına yer verilmiştir. Bu çalışma, kelâmî te’vil eleştirisi gibi tahkik tavrının her bir uzanımının başlı başına birer araştırma konusu teşkil ettiğini ima eder. Bütün bu mülahazalar doğrultusunda bu çalışmanın tefsirde bir tahkik tavrı araştırmasının nasıl olması gerektiği hususunda örnek teşkil etmesi hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Bursevî, Ta‘lîka, Tahkik, Te’vil

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b Muhammed eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaut. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Alkan, Ercan. “Abdullah Bosnevî’nin Nas Yorumculuğu: Hal’u’n-Na’leyn fi’l-Vüsûl ilâ Hazreti’l-Cem’ayn Örneği -Metin, Tercüme, Değerlendirme-”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf, 527-576.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sinâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2015.
• Boyalık, M. Taha. “Molla Fenârî’nin Tefsir İlminin Mahiyetine Dair Tartışmasının Tahlili”. İslâm Araştırmaları Dergisi 18 (2007), 73-100.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Mustafa el-Buğâ. 7 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1414.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Esmaü’l-Hüsna Şerhi (Tuhfe-i Recebiyye). İstanbul: Sufi Kitap, 2014.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. İmanın Şubeleri: Şerh-i şuabü’l-imân. çev. Mustafa Selim Orhanzade. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2020.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kesin Delil -Kitâbü’l-hucceti’l-bâliğa-. çev. Mustafa Özsaray. İstanbul: İnsan, 2022.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kırk Hadis Şerhi. ed. Sami Erdem. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Bursevi, İsmail Hakkı. Kitâbü’l-envâr : Tasavvufî Meseleler. çev. Naim Avan. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Kitâbü’n-Netîce Bursevî’nin Vâridâtı ve Şerhleri. ed. Ali Namlı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Ta‘lîka ‘alâ evâili Tefsîri’l-Beyzâvî. Bursa: Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp, Genel 31.
• Bursevî, İsmâil Hakkı. Varlığın Dili : İbn Meşîş Salavâtı ve Şerhi -Şerh-i salavât-ı İbn Meşîş-. çev. Nedim Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Büyük, Enes. “İdrîs-i Bitlisî’nin Envârü’t-Tenzîl Hâşiyesindeki Tahkik Tavrı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi V/2 (2021), 716-746.
• Coşkun, Muhammed. “Müteahhirûn Dönemi Ulûm-i İslamiyye Formasyonunun Osmanlı Tefsir Geleneğindeki İzsürümü: XVIII. yy. Envâru’t-Tenzîl Hâşiyelerinde Tahkîk Tavrı”. Osmanlı’da İlm-i Tefsir, 331-355.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan : İbnü’l Arabî ve Vahdet-i Vücûd Geleneği. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2017.
• Demirli, Ekrem. “Kuşeyrî’den İbnü’l-Arabî’ye İşâri Yorumculuk Hakkında Bir Değerlendirme: İşarî Yorumdan Tahkîke Doğru Kur’ân-ı Kerim Yorumculuğunun Gelişimi” 40 (2013), 121-142.
• Demirli, Ekrem. Sadreddin Konevî’de Bilgi ve Varlık. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Demirli, Ekrem. Tasavvufun Altın Çağı : Konevi ve Takipçileri. İstanbul: Sufi Kitap, 2015.
• Gürer, Betül. Molla Fenârî’nin Varlık ve Bilgi Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2. Basım, 2020.
• İbn Sina, Ebû Alî Hüseyn b Abdillâh b Alî. Kitâbu’ş-Şifa : Metafizik. ed. Muhittin Macit. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2022.
• İbnü’l-Arabi, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. çev. Mustafa Tahralı - vd. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî et-Tâî el-Hâtimî. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1420.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn Muhammed b. Alî et-Tâî el-Hâtimî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera, 2007.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz: Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011.
• Kara, İsmail. “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslam’ın Klasik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?” Dinî Yayınlar Kongresi, 61-86.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı İlim Geleneğinde Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı - Ahmed el-Karamânî’nin Tefsiri/Zemahşerî Şerhi Örneği -”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) XV/1 (2015), 9-31.
• Kaya, Mesut. “Osmanlı’da Entelektüel Dinamizm ve Hâşiye Yazıcılığı-Taşköprizâde’nin Keşşâf Hâşiyesi Örneği”. Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler), 59-82.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Esmâ-i Hüsnâ Şerhi. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Fatiha Suresi Tefsiri : İ’câzü’l-beyân fî te’vîli ümmi’l-Kur’ân. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Fusûsü’l-Hikem’in Sırları : el-Fükûk fî esrâr-ı müstenidât-i hikemi’l-Fusûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Sadreddin Konevî ile Nasirüddin et-Tûsî arasında mektuplaşmalar : el-Müraselât. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Tasavvuf Metafiziği (Miftâhu’l-gayb). çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Konevî, Muhammed b. İshak Sadreddin. Vahdet-i Vücud ve Esasları : en-Nusûs fî tahkîki tavri’l-mahsûs. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kapı Yayınları, 2014.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b Hamza. Aynü’l-a’yân : Tefsîrü’l-Fâtiha. Dersaâdet: Rıfat Bey Matbaası, 1325.
• Nasr Hâmid, Ebû Zeyd. Sufi Hermenötik: İbn Arabî’nin yorum felsefesi. İstanbul: Mana Yayınları, 2018.
• Okumuş, Mesut. Kur’ân’ın Çok Boyutlu Okunuşu : İmam Gazzâlî örneği. Ankara: Ankara Okulu, 2017.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî eş-Şâfiî. el-İtkān fî ʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetu’l-Âmme li’l-Kitâb, 1394.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. ed. Refik el-Acem. thk. Ali Dehrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Türker, Ömer - Üçer, İbrahim Halil. “Sonrakilerin Eleştirel Geleneği: Tahkik”. İslam Düşünce Atlası: Yenilenme Dönemi III (2022), 819-823.
• Üçer, İbrahim Halil. “İslam Düşünce Tarihi İçin Bir Dönemlendirme Önerisi”. İslam Düşünce Atlası: Klasik Dönem I (2022), 42-70.