Divitçizâde Mehmed Efendi-i Üsküdârî’nin (1090/1679) Deverân-ı Sûfiyye Risalesi’nin Tahlili

Yıl 2022, , 137 - 150, 15.06.2022

Nazım Büyükbaş

https://doi.org/10.53442/bider.vi.1109751

Öz

‘Sufilerin tek başına ya da topluca vecde gelerek veya vecde gelmeye yardımcı olması amacıyla dönerek yaptıkları bir zikir çeşidi’ olan deverân uygulaması Osmanlı toplumunda ulema ile sufiler arasında dönem dönem gerginliklere sebep olmuştur. Bu konu, XVI. ve XVII. asırlarda Osmanlı’nın payitahtı olan İstanbul’da fıkıh ve tasavvuf gerilimlerine yansımış, leh ve aleyhte deverân hakkında pek çok risale yazılmıştır. XVII. yy. Üsküdar’ının önemli tarikatlerinden Celvetî tarikatının büyüklerinden Divitçizâde Mehmed Efendi-i Üsküdârî (1090/1679) de XVII. Yüzyılın bu en ateşli tartışmasına deverânı konu alan Deverân-ı sufiyye adlı bir risale ile bu literatüre katkıda bulunur. Kendisinin bir müddet müderrislik yapmış olması sebebiyle ilmiye ve sûfiyye kimliğini kendisinde birleştirmiş olması risalesine ayrı bir değer katmaktadır. Biz de bu makalemizde Osmanlı Üsküdar’ı muhitinde önemli bir ilmî ve sosyal hayat tartışması olan bu konuda Divitçizâde’nin eserini inceleyerek, günümüz diline aktarıp o dönemin Üsküdar’ının ve Osmanlı toplumunun ilim, tasavvuf ve kültürel anlayışına ışık tutmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Devati, Üsküdar, Raks, Deveran, Suyuti, Gazali

Kaynakça

• Altuntaş, Mustafa Celil. “Suyûtî’nin el-Câmi’u‘s-Sağîr’inin Osmanlı Hadis Eğitimindeki Yeri” , Sahn-ı Semân’dan Dârulfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVII.Yüzyıl (İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017)
• Ankaravî, İsmâil Rusûhî. Minḥâcü’l-fuḳarâ ve ḥüccetü’s-semâʿ, (Kahire: Bulak, 1256)
• Arpaguş, Sâfi. “Hüccetü’s-Semâ‘: XVII. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Mûsikî, Semâ’ ve Devran Hakkındaki Dinî Tartışmalar ve İsmâil Ankaravî’nin Semâ’ Müdâfaası”, Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 7/3 (2007), 369-399
• Artan, Mihriban. “ Osmanlı Arşiv Kaynakları Çerçevesinde Şahkulu Ayaklanması’nın Sebepleri”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 19 (2019), 285-312
• Ay, Mahmut. “Osmanlı’da İtikadi Alanda Aykırı Bir Düşünce: Şeyh İsmail Maşuki” , İslâmî Araştırmalar, 12/1 (1999), 34-39.
• Ayni, Mehmet Ali. İntikâd ve Mülâhazalar ( İstanbul: Orhaniye Matbaası, 1339/1923)
• Azamat, Nihat. “Hamza Bâlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2000),15/503-505.
• Barkan, Ömer Lütfi. Kolonizatör Türk Dervişleri (Ankara : Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2013) Beyhakī, es-Sünenü'l-kübrâ (Mekke: Mektebetü Dâru'l-Bâz, 1994)
• Bilkan, Ali Fuat. Fakihler ve Sofuların Kavgası - 17. Yüzyılda Kadızâdeliler ve Sivâsîler (İstanbul: İletişim Yayınları, 2016)
• Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2001), 24/ 100-102
• Çınar, Fatih. “Abdülehad Nûrî-i Sivasî ve ‘Risâle fî Deverâni’s-Sûfiyye’ Adlı Eseri”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tokat İlmiyat Dergisi 5/1 (2017), 77-113
• Dindar, Bilal. “Bedreddin Simâvî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992)
• Emecen, Feridun. “Şahkulu Baba Tekeli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2010), 38/284-286
• Gazali, Ebu Hamid Muhammed. İhyâu Ulûmi’d-din (Beyrut: Darul Kütübil İlmiyye, trs)
• Irâkî, Fahreddin. Tahrîcu ehâdîsi'l-İhyâ (Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2005)
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn. Fethu’l-Bârî, (Beyrut : Dâru’l-marife, 1379)
• İzmirli, İsmail Hakkı. Mutasavvife Sözleri mi? Tasavvufun Zaferleri mi? Hakkın Zaferleri. (İstanbul: Şehzadebaşı Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1341)
• İzmirli, İsmail Hakkı, Şeyh Safvet, Ahlak Ve Tasavvuf Kitaplarındaki Hadislerin Sıhhati. Ahlak ve tasavvuf kitaplarındaki ehadis hakkında. tenkitli neşir İbrahim Hatiboğlu. (İstanbul : Darulhadis , 2001.)
• İbn Düreyd, Ebubekir Muhammed b. el-Hüseyin. Cemhere-tü’l-lüga, (Beyrut: Dâru’l-İlmil’l-Melâyîn, 1997)
• İlgürel, Mücteba. “Celali İsyanları”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara, TDV Yayınları, 1993), 7/252-257
• “Kalender Şah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara, TDV Yayınları, 2001), 24/249.
• Karabaş Veli, Risaletü'd-deveran, vr. 7/b ( demirbaş no: OE_Yz_0572)
• Mekki, Ebu Talib. Kutu’l-Kulûb, (Beyrut: Darul Kütübil İlmiyye, 1426/2005)Mısrî, Niyazi. Niyazi Divânı (İstanbul: İstanbul Maarif Kitaphanesi, ts)
• Naima, Mustafa Efendi, Naima Tarihi (İstanbul: Zuhuri Danışman Neşri, 1969), 6/2216 vd.
• Nur, Ahmed Tahir. “Kitabeleriyle Üsküdar’da Bir Celveti Tekkesi: Şeyh Mustafa Devâtî Efendi Cami-Tevhidhanesi”, Toplumsal Tarih, 248 (İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları, 2014), 78-84
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Kanûnî Sultan Süleyman Devrinde Bir Osmanlı Heretiği: Şeyh Muhyiddin-i Karamanî”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, ed. Mübahat S. Kütükoğlu, (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1991)
• “Bünyâmin Ayaşî ve Bayramî Melâmîliği”, Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî , Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyâmin Ayaşî Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Mustafa Süzen, Kamil Şahin, (Ankara: Ayaş Belediyesi Yayınları,1993)
• Özcan, Nuri. “Divitçizade Şeyh Mehmed Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2003), 28/451-2.
• Suyuti, Celaleddin, El-Hâvî Lilfetavâ (Beyrut: Lübnan Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421-2000)
• Cemu’l-Cevâmi’ el-Ma’rûf bi elCâmiu’l-Kebîr, (Kahire Ezher, 1426/2005)
• Şahin, Kamil. “Bünyamin Ayaşî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1992), 6/ 491
• Toksarı, Ali. “Gazâlî’nin Hadis Anlayışı”, Ebû Hâmid Muhammed el-Gazzali (1058-1111), (Kayseri: Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, 1988), 219-226.
• Uludağ, Süleyman. “Devran”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 1994), 9/248-249
• Yetkin, Şeyh Safvet, Tasavvufun zaferleri yahud el-burhanü ve'd-delil ala ma havanü'ş-şerh ve't-tahlil mine'l-ebatil (İstanbul: Evkaf-ı İslamiye Matbaası, 1343)
• Yıldırım, İsmail. “Bî‘at-nâme türüne bir örnek: Nakşî İbrahim Efendi’nin Bî‘at-nâme’si.” Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Ö7 (2020), 341-356.
• Yılmaz, Hasan Kamil. “Üsküdar Celveti Tekkeleri”, Üsküdar Sempozyumu I Bildirileri (İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2003), 180 “Üsküdar Celveti Tekkeleri”, Üsküdar Sempozyumu I Bildirileri (İstanbul: Üsküdar Belediyesi, 2004), 273.
• “Celvetiyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 1993) 7 / 274
• Aziz Mahmud Hüdayi ve Celvetiyye Tarikatı (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Vakfı Yay., 1999).
• Yurdaaydın, Hüseyin. "Üstüvani Risâlesi", Ank. ün. llahiyat Fak. Dergisi, 10 (1962), 71-78.