11.Yüzyılda Hangi Oğuz Diyalektleri Vardı?

Yıl 2016, Sayı: 76, 269 - 300, 01.06.2016

Gürer Gülsevin

Öz

Divânu Lugâti’t-Türk’ü yazan Kâşgarlı Mahmut, 11. yüzyılda konuşulan Türk diyalektleri (Oğuz, Kıpçak, Uygur, Argu, Çiğil ... vs.) hakkında son derece değerli bilgiler vermiştir. O dönemdeki Türk diyalektleri üzerine çalışan birçok bilim adamı Kâşgarlı Mahmut’un Oğuzca, Kıpçakça, Arguca vs. olduğunu bizzat kaydettiği özellikleri değerlendirmektedirler. Oysa bu, doğrunun kendisini değil, sadece bir bölümünü temsil eder. Biz bu çalışmada başka bir varsayıma dayanarak Kâşgarlı Mahmut’un ‘Oğuzcadır’ kaydı düşmediği bölümlerde de Oğuzca özellikler bulmaya çalıştık. Makalede önce varsayımımızı açıklayacağız. Daha sonra o varsayıma dayanarak Divânu Lugâti’t-Türk’te Oğuzca olabilecek diğer özellikleri belirlemeye çalışacağız. En sonunda da belirlenecek Oğuzca özelliklere dayanarak 11. yüzyılda ne türlü Oğuz diyalektlerinin yaşamakta olduğu hususunda görüşlerimizi söyleyeceğiz

Anahtar Kelimeler

Oğuzca, Oğuz diyalektleri, Kâşgarlı Mahmut, 11. yüzyıl Türk diyalektleri, karşılaştırmalı Türk diyalektleri

What Kind of Oghuz Dialects Were Spoken in the 11th Century?

Öz

Mahmûd al-Kâşgârî, the author of Dîwân Lugât at-Turk, provided extremely valuable information about Turkic dialects (Oghuz, Kipçak, Uyghur, Argu ... etc.) spoken in the 11th century. Many scientists who have worked on the Turkic dialects of the 11th century have assessed the properties which Mahmūd al-Kâşgârī particularly noted were the properties of Oghuz, Kıpchak, Argu etc. However, this is only a part of the whole truth. In this article, basing my ideas on a different assumption, I have tried find the Oghuzic properties in chapters which Kasgari did not intentionally mark as Oghuzic. In this article, I will first explain my assumption and then try to determine other properties that might be Oghuzic in the Dîwân Lugât at-Turk based on this assumption. Finally, depending on the properties I have found, I will try to determine what kind of Oghuz dialects were spoken in the 11th century

Anahtar Kelimeler

Oghuzic, Oghuzic dialects, Mahmûd al-Kâşgârî, 11th century Turkic dialects, comparative historical Turkic dialects

Kaynakça

• Alimov, Rysbek (2008). “Divanu Lugati’t-Türk’e Göre Kıpçakların Dili”. Doğumunun 1000. Yılında Kâşgarlı Mahmut ve Eseri Sempozyumu. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay. 5-7 Eylül.
• Atalay, Besim (1939-1941). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-III. İstanbul: TDK Yay.
• Banguoğlu, Tahsin (1960). “Kâşgarî’den Notlar III: Oğuz Lehçesi Üzerine”. TDAY Belleten 1960: 23-48.
• Çoban, M. Selda (2005). Divanu Lugati’t-Türk’te ‘Oğuzca’ Kayıtlı Dil Malzemesi. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Dankoff, Robert and James Kelly (1982, 1983, 1984). Mahmūd al-Kâşγarī, Compendium of the Turkic Dialects (Dīwân Luγât at-Turk). Turkish Sources VII. Part I-III. Harvard University Printing Office.
• Doerfer, Gerhard (1987). “Mahmūd al-Kâşγarī. Arγu, Chaladsch”. Ural-Altaische Jahrbücher 7: 105-114.
• Emet, Erkin (2008). “Divan-u Lugati`t Türk” ve Uygur Ağızları”. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Kâşgarlı Mahmut ve Dönemi. Ankara: TDK Yay. 171-204.
• Gökdağ, Bilgehan Atsız (2007). “Kençekler ve Kençekçe”. Dil Araştırmaları 1: 97-108.
• Gülsevin, Gürer (2008a). “Divanu Lügati’t-Türk’teki Oğuzca Özelliklere Karşılaştırmalı Bir Bakış”. Doğumunun 1000. Yılında Kâşgarlı Mahmut ve Eseri Sempozyumu. İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yay. 5-7 Eylül.
• ------------------ (2008b). “Kaşgarlı Mahmut’un Verdiği Bilgilere Göre Arguca Eski Halaçça Olabilir mi?”. Uluslararası Kaşgarlı Mahmut Sempozyumu Bildiri Metinleri. Rize Üniversitesi Yay. 286-294.
• Güner, Galip (2009). “Divânü Lugâti’t-Türk’te Kençekler ve Bazı Kençekçe Kelimeler Üzerine Düşünceler”. bilig, Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 48: 75-90.
• Kaçalin, Mustafa (2008). Kâşġarlı Mahmud, Dīwânu Luġâti’t-Turk. (baskı- da) TDK Yay
• Karahan, Akartürk (2008). “Divânü Luġâti’t-Türk’e Göre Çiğil Lehçesi ve Karahanlı Yazı Dili ile İlişkisi”. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Bilgi Şöleni Bildirileri, Kâşgarlı Mahmut ve Dönemi. Ankara: TDK Yay. 467-477.
• Karahan, Akartürk (2013). Divânu Lugâti’t-Türk’e Göre 11. Yüzyıl Türk Leh- çe Bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• Killi, Gülsüm (2008). “Türk Diyalektolojisi Araştırmalarının Eşsiz Kaynağı Dîvânu Lugâti’-Türk”. Kâşgarlı Mahmûd Kitabı. Ed. F. Sema Barutçu Özönder. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. 375-403.
• Korkmaz, Zeynep (1972). “Kâşgarlı Mahmut ve Oğuz Türkçesi”. Türk Dili, Divanü Lûgati’t-Türk Özel Sayısı 253: 3-19.
• Korkmaz, Zeynep (2013). Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: TDK Yay.
• Pritsak, Omeljan (1959). “Kâşġarīs Angaben über die Sprache der Bolgaren”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 109: 92- 116.
• Schönig, Claus (2004). “On some unclear, doubtful and contradictory passages in ‘Mahmūd al-Kâşγarī’s Dīwân Luγât at-Turk’ ”. Türk Dilleri Araştırmaları 14: 35-56.
• Toprak, Funda (2003). “Divanü Lugati’t-Türk’te Kıpçakça Kaydıyla Verilen Kelimelerin Tarihi Kıpçak Söz Varlığı  İçindeki Yeri”. Türkoloji Dergisi XVI (2): 79-90.
• Yazma (Tıpkıbasım). Kâşgarlı Mahmud, Divânu Lugâti’t-Türk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay