Türk Dünyası Masallarından Yansıyan Şaman Olgusu

Yıl 2015, Sayı: 74, 219 - 238, 01.06.2015

Kadriye Türkan

Öz

Toplumun, toplumsal ve edebî hayatının hemen her alanına tesir eden din ya da inancı, resmî olarak başka bir din veya inanç ile değiştirilse de gayri resmî olarak; edebiyatta, sanatta, folklorda gücü oranında daha uzun yıllar ya da yüzyıllar yaşamaya devam etmektedir. Bu bağlamda Sibirya ve Orta Asya’dan başlayarak dünyanın değişik bölgelerinde varlığını sürdüren Şamanizm ile sözlü nesir anlatılardan olan masal arasındaki ilişki, Şamanın dinî ayinler esnasında, masal türündeki anlatıların icracısı olmasına kadar uzanmaktadır. Bu da Şamanın doğrudan veya dolaylı olarak masala dâhil olmasını kaçınılmaz hale getirmektedir. Şamanizme ait evren algısı, Şaman olma, kadın Şamanlar, Şamanın görevleri, ölüp dirilme, şekil değiştirme, kamlama, sağaltım, fal, vb. birçok unsur başta masallar olmak üzere halk edebiyatının diğer türleri içerisine aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Makalede, Türk Şamanizminin ve Şamanın, Türk dünyası masallarına hangi unsurları ile ne ölçüde yansıdığı üzerinde durularak; Altay, Azerbaycan, Baraba, Başkurt, Hakas, Kazak, Kazan-Tatar, Kırgız, Kırım-Tatar, Nogay, Özbek, Şor, Saha (Yakut), Tıva’dan derlenen masallardan seçilen örnekler üzerinden değerlendirilecektir

Anahtar Kelimeler

Türk masalları, Şamanizm, Şaman, Kam, hayvan ana, şekil değiştirme

The Shaman Phenomenon Reflected in the Folktales of the Turkish World

Öz

Even if the religion or belief affecting almost every field of the social and literary life of a certain community is replaced officially with another religion or belief, it continues to live informally in art, literature and folklore for many years or centuries in proportion with its power. In this respect, the relationship between Shamanism surviving in various regions of the world by starting from Siberia and Central Asia and the folk tale, an oral prose narrative, dates back to the times when the Shaman became the performer of folktale-type narratives during religious rites. This inevitably enabled the Shaman to be involved in folktales directly or indirectly. Many elements related to Shamanism, such as the perception belonging to the universe of shamanism, being a Shaman, female shamans, a shaman’s duties, resurrection, transformation, kamlama (rituals), healing, fortune-telling, etc. have survived to the present day by having been transferred into various types of folk literature and especially the folktale. This article will focus on how and to what degree the Shaman and Turkish Shamanism are reflected in the folktales of the Turkish world with examples selected from the folktales of the Altai, Azerbaijan, Baraba, Bashkir, Khakas, Kazakh, Kazan-Tatar, Kirghiz, Kırım-Tatar, Nogai, Uzbek, Shor, Saha (Yakutia), Tyva.

Anahtar Kelimeler

Turkish folktales, Shamanism, Shaman, Kam, mother animal, transformation

Kaynakça

• Aça, Mehmet (2007). Tıva Halk Masalları. Konya: Kömen Yay.
• Araslı, Alhan Altan (1985). Azeri Türklerinin Halk Hikâyeleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Arat, Reşit R. (1991). Kutadgu Bilig. Ankara: TTK Yay.
• Arıkoğlu, Ekrem (2003). “Masallar/Hakas Halk Edebiyatı”. Başlangıçtan Günü- müze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatı Antolojisi (Nazım-Nesir). C. 25: 147- 175.
• _____, (2004). “Tıva Türkleri”. Türk Dünyası Edebiyat Metinleri Antolojisi. C. 6. Haz. Sadık Tural. Ankara: AKM Yay. 626- 709.
• Atalay, Besim (1992). Divanü Lûgat-it Türk Tercümesi III. Ankara: TDK Yay.
• Aydın, Mehmet (1994). “Şamanizmin Eski Türk Dini Hayatı İle İlişkisi”. XI. Türk Tarih Kongresi. Ankara: TTK Basımevi. 497- 500.
• Basilov, Vladimir N. (1996). “Chosen by the Spirits”. Shamanic World: Rituals and Lore of Siberia and Central Asia. Edt: Marjorie M. Balzer. North Castle Books. 3-48.
• Bayat, Fuzuli (2004). Türk Şaman Metinleri (Efsaneler ve Memoratlar). Ankara: Piramit Yay.
• _____, (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yay.
• _____, (2010). Türk Kültüründe Kadın Şaman. İstanbul: Ötüken Yay.
• Baydemir, Hüseyin (2004). Özbek Halk Masalları İnceleme-Metin. Doktora Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Buluç, Sadettin (1970). “Şaman”. İslam Ansiklopedisi. C. 11. İstanbul: MEB Yay. 310- 320.
• Caferzade, Azize (1990). Anamın Masalları. Haz: Halil Açıkgöz vd. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Dilek, İbrahim (2003). Altay Masalları. Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Dioszegi, Vilmos (2005) [1978]. “Baraba Türklerinin İslam Öncesi Şamanizm İnancı ve Bazı Etno-Genetik Sonuçlar”. Çev: Ebru Özdağ. Hacı Bektaş Veli Dergisi 33: 253- 279.
• Divitçioğlu, Sencer (2005). Orta-Asya Türk İmparatorluğu/ VI-VIII Yüzyıllar. Ankara: İmge Kitabevi.
• Duranlı, Muvaffak (2010). Saha (Yakut) Büyü Masalları. Konya: Kömen Yay.
• Ekici, Metin (2005). “Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış”. Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı. İzmir: Kanyılmaz Matb.
• Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. Çev: İsmet Birkan. Ankara: İmge Kitabevi.
• Hassan, Ümit (2000). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. İstanbul: Alan Yay.
• İnan, Abdülkadir (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm/ Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: TTK Yay.
• İnayet, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi Yalmavuz/ Celmoğuz. İzmir: Kanyılmaz Matb.
• Karadavut, Zekeriya (2006). Kırgız Masalları. Konya: Kömen Yay.
• Karayanık, Sadullah (2001). Kırgız El Comoktoru (Kırgız Halk Masalları) Metni Esasında Kırgızcada Fiil. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Katanov, N. F. (2000). Hakas Folkloru ve Etnografyası Metinleri. Ankara: Türksoy Yay.
• Makas, Zeynelabidin (2000). Türk Dünyasından Masallar. İstanbul: Kitabevi.
• Özcan, B. Hüsna (2001). Kazak Ertegileri (Kazak Masalları) Metni Esasında Kazak Türçesinde Fiil. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Perrin, Michel (2001). Şamanizm. Çev: Bülent Arıbaş. İstanbul: İletişim Yay.
• Potapov, Leonid (2005). “Altay Halklarında Şaman Define Verilen Adların Semantiği”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 5 (1): 147- 152.
• Radloff, Wilhelm (1999). Proben –Türkleri Kökleri Dilleri ve Halk Edebiyatı I. Çev: Arzu Ekinci- Yasemin Ünlü. Ankara: Ekav Yay.
• _____, (2000). Proben –Türkleri Kökleri Dilleri ve Halk Edebiyatı VI. Çev: Hasan Yıldız- Arzu Ekinci- Yasemin Kaya. Ankara: Ekav Yay.
• Sabih, Sabir (1982). Azerbaycan Masalları. Bakü: Yazıcı Yay.
• Sullivan, Lawrence (1994). “The Attributes and Power of the Shaman: A General Description of the Ecstatic Care of the Soul”. Ancient Traditions Shamanism in Central Asia and the Americas (Edt. Gary Seaman and Jane S.Day). Denver: Museum of Natural History Published by University Press of Colorado. 29-38.
• Tehmasib, Memmedhüseyn (2005). Azerbaycan Nağılları. II. Cild. Bakü: Şark-Garb.
• Urmançiev, Fatih (2001). “Ekiyatler/Masallar, Tatar Halk Edebiyatı”. Başlangıç- tan Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatı Antolojisi (NazımNesir). C. 17: 105-165.
• Yıldız, Mustafa (2002). “Masallar, Nogay Halk Edebiyatı”. Başlangıçtan Günü- müze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatı Antolojisi (Nazım-Nesir). C. 21: 122- 140.
• Yılmaz, Mehmet (1994). Kırgız Halk Masalları (Motif Index ve Tercüme). Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Yuguşeva, Nadya (2001). “Altaylarda Kamlık (Şamanizm) İnancı ve Anadolu’daki Yansımaları”. Akt: Sadık Tural. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi 590: 201-210.
• Zeynallı, Henefi (2005). Azerbaycan Nağılları. I. Cild. Bakü: Şark-Garb.