Erken Dönem Anadolu Sufiliği ve Halk İslam’ında Hulûlcü Yaklaşımlar ve Hulûl Anlayışının Farklı Tezahürleri

Yıl 2015, Sayı: 72, 1 - 24, 01.03.2015

Resul Ay

Öz

Erken dönem Anadolu Sufiliği ve Halk İslam’ı, İslam dünyasındaki pek çok ilim ve düşünce birikimine varis olduğu gibi, aşırı Şia geleneğinde ve bazı felsefe ve tasavvuf ekollerinde etkili olan hulûl anlayışlarından da etkilenmiştir. Alevi-Bektaşi kesimde Hz. Ali üzerinden etkili olan hulûl anlayışı hem Hz. Ali’ye hem de onunla bir görülen bazı Alevî-Bektaşi büyüklerine ulûhiyet atfetme şeklinde yansımıştır. Ayrıca Anadolu’da etkili bazı sufi çevrelerde aşırı tevhitçi yaklaşımlar çerçevesinde de hululcü anlayışları yansımaları görülür. Hem Alevi-Bektaşi gelenekteki insana ulûhiyet atfetme eğilimi hem de bahsi geçen aşırı vahdetçi tasavvufî yaklaşımlar nasıl bir hulul anlamı taşıyor? Doğrudan Tanrının insan bedeninde tecessüd/tecessüm etmesi mi kastediliyor, yoksa tanrı ile insan arasındaki münasebeti açıklayan ve vahdet-i vücûd anlayışında da karşılığı olan tecelli ve tezahürlerin suretin yerini alması mı? Eşyada batın ve eşyanın özü/hakikati olarak nitelenen Tanrısal yönün eşyadaki suret yönüyle bütünleşmesiyle eşyanın ulûhiyet kazanması şeklinde mi düşünülmeli? Burada Hz. Ali’yle ilişkili ulûhiyet anlayışı onun Nûr-ı Muhammedî ile irtibatı ve bu yolla yaratılıp bütün mahlûkata kaynaklık teşkil eden ilk nur/ilk varlık kabul edilmesi üzerinden okunmaya çalışılır. Bazı Alevî-Bektaşi büyüklerinin Ali’yle özdeşleştirilmesi ve onlara ulûhiyet atfedilmesiyse tenasüh yansıması olmakla birlikte genellikle bu kozmik ve ezel Ali’nin tecellisi, tezahürü ya da doğrudan bedenleşmesiyle alakalı inançlar olarak görülür. Diğer tasavvufi kesime yönelik hulul nitelemesi de yine onların Tanrı-âlem/insan ilişkisine yükledikleri anlam üzerinden görülmeye çalışılır

Anahtar Kelimeler

Hulûl, ulûhiyet, Hz. Ali, Alevîlik, Bektaşîlik, vahdet-i vücûd, panteizm

Incarnationist Approaches in Early Anatolian Sufism and Popular Islam and the Different Reflections of Incarnation

Öz

In addition to being heir to many scientific and cultural legacies of the Islamic world, early Anatolian Sufism and popular Islam also came into the influence of incarnationist thoughts, which were effective in the extreme Shia tradition and in some schools of philosophy and Sufism. In the Alevi-Bektashi environment, incarnationist thoughts, especially related to Caliph Ali, found reflections such as ascribing divinity to both Ali and some saints of the Alevi-Bektashi tradition who were identified with Ali. Otherwise, it is possible to see the reflection of incarnationist thoughts in some other sufi environments in Anatolia in the context of extreme unionist approaches. What kinds of meanings do all these incarnationist thoughts include? Do they mean the incarnation of the divinity in human form, or the just replacement or union of the manifestation of the divinity (tecelli) in human body with the form (suret) of it? Here the understanding of the divinity related to Ali has been read through the concept of Nur-ı Muhammedi and the general acceptance of the idea that he was the first principle like the first intelligence (akl el- evvel or akl el külli) and all living creatures originated from him. The identification of some Alevi-Bektashi saints with Ali and the attribution of divinity to them also seem to be beliefs about the manifestation or directly the embodiment of the past-eternal Ali although they are also reflections of re-incarnation. An attempt is made to read the incarnation attributes to other sufi divisions through the meanings that they attribute to the relations between God and the universe or the human being.

Anahtar Kelimeler

incarnation, divinity, Ali, Alevism, Bektashism, vahdet-ı vücûd, pantheism

Kaynakça

• Afifi, Ebu’l-Ala (1999). Muhyiddin İbnu’l-Arabî’de Tasavvuf Felsefesi. Çev. Meh- met Dağ. İstanbul: Kırkambar Yay.
• ______, (2000). Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar. Çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yay.
• Algar, Hamid (1994). “Ehl-i Hak”. DİA, c. 10: 513-515.
• ______, (2012). “Horufism”. Encyclopedia Iranıca. Vol. XII: 483–490. Www.İranicaonline.Org/articles/horufism
• Ay, Resul (2008). Anadolu’da Derviş ve Toplum (13-15. Yüzyıllar). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• ______, (2012). “Bizans’tan Osmanlıya Anadolu’da Heterodoks İnanışar: ‘Öteki’ Dindarlığın Ortak Doğası Üzerine (650-1600)”. Otam 31/Bahar: 1-40.
• Bağlıoğlu, Ahmet (2003). “Dürzîliğin Felsefî ve Dinî Arkaplanı”. F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 8: 215-228.
• Bozkurt, Fuat (Haz.) (2013). Buyruk: İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yay.
• Brown, Hunter (2013). “Incarnation and the Divine Hiddenness Debate” The Heythrop Journal LIV:
• Cebecioğlu, Ethem (2006). “Şatahat İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 17: 7-27.
• Conybeare, Fred C. M. A. (1898). The Key of Truth: A Manual of the Paulician Church Of Armenia. Oxford: At the Clarendon Pres.
• Çakmaklıoğlu, M. Mustafa (2005). “Hallac’ın ‘Ene’l Hakk’ Sözü Bağlamında Mevlânâ’nın Şatahât Yorumu” Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Der- gisi 15: 191-223
• Çift, Salih (2009). “Bektaşî Geleneğinde Vahdet-i Vücûd ve İbnü’l- Arabî”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 23. İbnü’l-Arabî Özel Sayısı-2: 257-279.
• Daftary, Ferhad (1999). Muhalif İslam’ın 1400 Yılı İsmaililer Tarih ve Kuram. Ankara: Raslantı Yay.
• Demirci, Mehmet (1983). “Nûr-ı Muhammedî” Dokuz Eylül Ünv. İlahiyat Fakül- tesi Dergisi I: 239-258.
• Demirci, Kürşat (1998). “Hulûl”. DİA c.18: 340–341.
• Demirci, Mehmet (1997). “Hakîkat-i Muhammediyye”. DİA, c.15: 179-180
• Ekinci, Mustafa (2010). Şah İsmail ve İnanç Dünyası. İstanbul: Beyan Yay.
• Erdem, Hüsameddin (1990). Bir Tanrı-Alem Münasebeti Olarak Panteizm ve Vahdet-i Vücûd, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Garvıe, A. E. (1917).“Pantheism”. Encyclopedia of Religion and Ethics. Vol. IX. Ed. James Hastings. 612-613.
• Gölpınarlı, Abdülbâki (1989). Hurûfîlik Metinleri Kataloğu. Ankara: TTK. Yay.
• _____, (1992). Alevî Bektaşî Nefesleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Kam, Ferit (1994). Vahdet-i Vücûd. Sad.. Ethem Cebecioğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
• Kartal, Abdullah (2003). Abdülkerim Cîlî, Hayatı, Eserleri, Tasavvuf Felsefesi. İstanbul: İnsan Yay.
• Kaya, Mahmut (2009). “Sudûr”. DİA, c. 37: 467-468.
• Kaygusuz Abdal (1987). Dilgüşâ. Haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Kültür Ba- kanlığı Yay.
• _____, (1989). Saraynâme. Haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: KB Yay.
• Kemikli, Bilal (2001). “Tasavvuf Edebiyatında Hulûl ve İttihada Dair Bir Risale: ‘Risale-İ Redd-İ Hulûl ve İttihâd’”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 5: 111-116.
• Kıkuchı, Tatsuya (2009). “The Philosophical Prophetology of Ismailism in the Eleventh Century, Orient XLIV. Reports of The Societyfor Near Eastern Stu- dies in Japan: 3-17.
• Kurt, Hasan (2011). “Şia’da Hulûl Anlayışının Etkileri” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/20: 5-28.
• Küçük Abdal (1976). Otman Baba Vilâyetnamesi. Milli Kütüphane, Mikrofilm Arş. No: A-4985. [Yeni harflerle basımı: Vilayetnâme-i Şahi: Göçek Abdal. Yay. Şevki Koca. Bektaşi Kültür Derneği, 2002]
• Melıkoff, Irene (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• _____, (2005). “Bektaşî-Alevîler’de Ali’nin Tanrılaştırılması”. Tarihten Teolojiye İslam İnançlarında Hz. Ali. Haz.. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: TTK. Yay.
• Mınorsky, V. (1961) “Ahl-ı Hakk”. EI: 260–263.
• Moosa, Matti (1988). Extremist Shiites: The Ghulat Sects. New York: Syracuse Univ. Pres,
• Ocak, Ahmet Yaşar (1983). Bektaşi Menakıbnamelerinde İslam Öncesi İnanç Motif- leri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• _____, (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• _____, (1999). Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sufilik: Kalenderîler (XIV- XVII. yüzyıllar). Ankara: TTK. Yay.
• Özmen, İsmail (1998). Alevi-Bektaşi Şiirleri Antolojisi II. Ankara: Kültür Bak. Yay.
• Öztelli, Cahit (1985). Bektaşi Gülleri Alevî-Bektaşî Şiirleri Antolojisi. İstanbul: Özgür Yay.
• Runcıman, Steven (1960). The Medieval Manichee, A Study of the Christian Dua- list Heresy. Cambridge: At The University Pres.
• Sarıkaya, M. Saffet (2007). “Bektaşi ve Alevilerde Hz. Ali’nin Tanrılaştırılması İddialarına Dair Bir Değerlendirme”. www. msaffets.com.
• _____, (2013). “Şah Hatayî’nin Şiirlerinde Bazı Dinî-Tasavvufî İnanç Motifleri Ve Anadolu Alevi Kültüründe Şah Hatayî’nin İzleri”. www. msaffets.com.
• Şebusteri (1993). Gülşen-i Râz. İstanbul: MEB Yay.
• Tan, Muzaffer (2012). “Tarihsel Süreçte İsmaîlilik ve Yaşadığı Farklılaşmalar”. F.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 17: 111-145.
• Uludağ, Süleyman (2010). “Şathiye” DİA, c. 38: 370-371.
• Usluer, Fatih (2009). Hurufilik, İlk Elden Kaynaklarla Doğuşundan İtibaren. İs- tanbul: Kabalcı Yay.
• Üzüm, İlyas, (2007) “Nusayrîlik”. DİA, c. 33: 270-274.
• (Vâridât) (1966). Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin. Abdülbaki Gölpınarlı. İs- tanbul: Eti Yay.
• Yavuz, Yusuf Şevki (1998). “İslam Düşüncesinde Hulûl” DİA, c. 18: 341-344.
• Yeminî (2002). Fazilet-Nâme I (Giriş-İnceleme- Metin). (Haz. Yusuf Tepeli). Ankara: TDK. Yay. 23
• WINTER 2015 / NUMBER 72 01-24
• Incarnationist Approaches in Early
• Anatolian Sufism and Popular Islam and
• the Different Reflections of Incarnation