Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Geleneğinde “Don Değiştirme”

Yıl 2020, Sayı: 94, 97 - 122, 20.07.2020

Mehmet Alparslan Küçük

https://doi.org/10.12995/bilig.9405

Cited By: 9

Öz

Türkler; İslam’ın yayılış sürecinde, Orta Asya’dan Anadolu’ya gelmiş ve Geleneksel Türk Dini inanışlarını, Anadolu’da, İslamî kisve altında yaşatmışlardır/ yaşatmaktadırlar. Hatta yer yer Geleneksel Türk Dini inanışı ile İslam inancı yan yana götürülmüş, İslam’a uygun olmayanların bir kısmı çıkarılmış, bir bölümü İslami kisveye büründürülmüş ve bazıları da değiştirilmeden aynen “örf ” olarak muhafaza edilmiştir. Bu bağlamda Geleneksel Türk Dini inanışına sahip Türk boyları ile İslam inancını benimseyen Türkler arasında bazı ortak inanışlar ve gelenekler ortaya çıkmıştır. Bu ortak anlayışlardan ve inanışlardan biri de “don değiştirme” motifi olmuştur. Türklerin menkıbelerindeki, masallarındaki ve efsanelerindeki en önemli motiflerden biri olan “don değiştirme”; ölüm ve ruh, sınama, üstünlük/keramet ve yaratılış unsuru olarak dört temel yapıda kendisini göstermektedir. Bu çerçevede makalemizde, ilk olarak, don değiştirme motifinin (tartışmalara girilmeksizin) kavramsal analizi yapılmış, ardından da ölüm, ruh, sınama (ödül/ceza), keramet, üstünlük ve yaratılış/türeme unsuru olarak ortak payda çerçevesinde örneklendirilmesi gerçekleştirilmiştir. Sonuç kısmında ise genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şaman, Alevilik/Bektaşilik, Türk geleneği, motif, don değiştirme

From Central Asia to Anatolia in Turkish Tradition “Don Change”

Öz

Turks came from Central Asia to Anatolia during the spread of Islam. They lived their traditional Turkish religious beliefs under Islam in Anatolia. Even the traditional Turkish religious belief and Islamic belief were taken side by side. Some of those who are not suitable for Islam were removed and some of them were taken in Islamic guise. Some of them have been preserved as custom without being changed. In this context, some common beliefs and traditions have emerged between Turkish tribes
who have traditional Turkish religious beliefs and Turks who adopt Islamic belief. One of these common understandings and beliefs is the motif of “don change”. Don change is one of the most important motifs in Turks’ stories, tales and legends. It manifests itself in four basic structures as death and soul, testing, superiority/miracle and creation. In this context, in our article, firstly, conceptual analysis of “don change” motif (without going into discussions) was made. Later, examples of death, soul, test (reward/punishment), miracle, superiority and creation/derivation are given. In the conclusion, a general evaluation has been made.

Anahtar Kelimeler

Shaman, Alevism/Bektashism, Turkish tradition, motif, “don change”

Kaynakça

• Aktaş, Ali (2015). “Alevilerde Ölüm, Cenaze, Yas İlgili İnanış ve Ritüeller”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi 12: 17-65.
• Anohin, Andrey Viktoroviç (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. Konya: Kömen Yay.
• Artun, Erman (2018). “Türklerde İslamiyet Öncesi İnanç Sistemleri-Öğretiler-Dinler”. http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/erman_artun_inanc_sistemleri.pdf (Erişim tarihi: 15.01.2018).
• Aslan, Namık (2004). “Şekil Değiştirme Motifinin Anlatılarımızdaki Bazı Yansımaları Üzerine”. Millî Folklor 16 (64): 37-43.
• Ayva, Aziz (2002). “Türk Dünyasında İnsan Asıllı Göl Efsaneleri”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 12: 251-275.
• Baldick, Julian (2010). Hayvan ve Şaman Orta Asya’nın Antik Dinleri. İstanbul: Hil Yay.
• Bayat, Fuzuli (2006). Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yay. Bayat, Fuzuli (2010). “Toplumsal Cinsiyet Bağlamında Kadın Şamanlar”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 3 (13): 44-51.
• Beğenç, Cahit (1974). Anadolu Mitolojisi. İstanbul: MEB Yay.
• Beydilli, Celal (2003). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yay.
• Bilgin, Fatih (2014). Tercan Yöresi Aleviliği. Yüksek Lisans Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• Bolat, Nursel (2017). “Keloğlan Kimliğinde Türk Masalları Anlatısı: Propp Yönteminde Türk Masalları”. MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi 6 (3):221-226.
• Boratav, Pertev Naili (1994). 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul: Gerçek Yay.
• Campbell, Joseph (1995). İlkel Mitoloji Tanrının Maskeleri. Çev. Kudret Emiroğlu. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Cerrahoğlu, Münir (2011). “Türk ve Yunan Mitolojisinde Şekil Değiştirme/Kuş Donuna Girme Motifinin Mukayesesi”. Akademik Araştırmalar Dergisi 49: 269-285.
• Coşkun, Nilgün Çıplak (2013). “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Dârdan İndirme Cemi Ve Bu Cemin Toplum Yaşamındaki Önemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 65: 271-280.
• Çeribaş, Mehmet (2012). “Hacı Bektaş Velî Velayetnamesi Örneğinde Türkistan’dan Anadolu’ya Türk Anlatı Geleneği”. 1. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri. Ed. Adem Öger. Ankara: Nevşehir Üniversitesi Yay. 27-49.
• Çınar, Aslı Kahraman (2016). “Bozkır Kültür Çevresinde Geyik Mitleri”. Route Educational and Social Science Journal 3 (2): 191-200.
• Çobanoğlu, Özkul (2012). “Türk Mitolojisinde Al Dini ve Okra İlişkisi”. 38. ICANAS Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika çalışmaları Kongresi: Tarih ve Medeniyetler Tarihi. C. II. Ankara: AYK Yay. 981-986.
• Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Dinler Tarihi Ansiklopedisi (Tarihsiz). I-III. Genel Yön. Ercan Arıklı. İstanbul: Gelişim Yay.
• Doğan, Selim (2013). “Türk Halk Kültüründe ve Erzurum Kadın Barlarında Güvercin Motifi”. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 30: 83-93.
• Drury, Nevill (1989). Şamanizm Şamanlığın Öğeleri. Çev. Erkan Çevik. İstanbul: Okyanus Yay.
• Eliade, Mircea (1999). Şamanizm. Çev. İsmet Birkan. İstanbul: İmge Kitabevi.
• Ergun, Metin (Haz.) (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi. C. I. İnceleyenler: Ahmet Bican Ercilasun ve Fikret Türkmen. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
• Eröz, Mehmet (1992). Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevilik-Bektaşilik. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
• Güngör, Özcan (2007). Günümüz Alevi/Bektaşi Kimliğine Dair Sosyolojik Bir Araştırma Beypazarı/Karaşar Yöresi Örneği. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Güngör Özcan ve Erdal Aksoy (2012). “Sosyolojik Açıdan Alevi/Bektaşilerde Tenasüh İnancı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi 62: 249-270.
• Güngör, Harun ve Abdurrahman Küçük (1999). Milli Bütünlüğümüzün Kaynakları: Asya’dan Anadolu’ya Taşınanlar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Güngör, Harun (2007). “Geleneksel Türk Dini’nden Anadolu’ya Taşınanlar”. Yaşayan Eski Türk İnançları Bilgi Şöleni: Bildiriler. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Güngör, Harun ve Bekir Köylü (2014). Türk Halk İnanışları Ders Notları. Kayseri: TEZMER.
• Gürer, Yunus (2008). Kuluncak’ta Yaşayan Alevilerde Dini Hayat ve Yaygın Halk İnanışları. Yüksek Lisans Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Hoppal, Mihaly (2001). “Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı”. Çev. Gürbüz Erginer. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 41 (1): 209-225.
• İnan, Abdulkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İnan, Abdulkadir (1992). Manas Destanı. Ankara: MEB Yay.
• Kaba, Ali (2011). Altay, Tuva, Hakas ve Şor Destanlarında At Motifi Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi.
• Kalafat, Yaşar (2006). Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları III-IV. Ankara: Berikan Yay.
• Kalafat, Yaşar (2007). Balkanlar’dan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları I. Ankara: Berikan Yay.
• Kalafat, Yaşar (2017). “Barak Baba ve Hayvan Ata Miti”. http://kulturevreni.com/16-51.pdf (Erişim Tarihi: 21.08.2017).
• Karadavut, Zekeriya (2010). “Kırgız Masallarında Mitolojik Unsurlar”. Millî Folklor 22 (85): 71-80.
• Karakurt, Deniz (2011). Türk Söylence Sözlüğü. e-kitap. (https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/00/TurkSoylenceSozlugu.pdf (Erişim tarihi: 11.04.2017).
• Karaoğlan, Hamza (2017). “Ruhla İlgili İnanışlar”. Türk Halk İnanışları. Ed. Durmuş Arık ve Ahmet Hikmet Eroğlu. Ankara: Grafiker Yay.
• Koçak, Aynur (2011). “Hacı Bektaş Velâyetnamesinde Bir Kahraman Modeli Olarak Saru Saltuk”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 1: 15-24.
• Korkmaz, Esat (2008). Anadolu Aleviliği. İstanbul: Berfin Yay.
• Köksel, Behiye (2017). “Gaziantep Efsanelerinde Şekil Değiştirme Motifi Üzerine”. http://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/sempozyum/semp_3/koksel.php. (Erişim tarihi 20.07.2017).
• Kuşca, Sibel (2014). Şah İsmail Hatai’nin ve Pir Sultan Abdal’ın Nefes ve Deyişlerinde Mitik Unsurlar. Yüksek Lisans Tezi. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi.
• Kuşca, Sibel (2015). “Alevi-Bektaşi İnancının Mitik Temellerini Oluşturan Figür ve İnanışların Deyiş ve Nefesler Vasıtasıyla Tespiti”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10: 229- 252.
• Küçük, Abdurrahman ve Mehmet Alparslan Küçük (2011). Türkistan’dan Türkiye’ye Alevilik-Bektaşilik. Ankara: Berikan Yay.
• Küçük, Mehmet Alparslan (2017). “Geleneksel Türk Dini İnanışlarından Mitolojiye: ‘Ölüm/Obur Ruhlar’”. Gazi Türkiyat Dergisi 20: 25-53.
• Küçükyıldız, Arslan (2017). “Satranç ve Don Değiştirme (Kabulgan)” http://arslanevi.blogspot.com.tr/2014/12/satrancve-don-degistirme-kabulgan.html. (Erişim Tarihi: 11.09.2017).
• Mascetti, Manuella Dunn (1990). İçimizdeki Tanrıça Kadınlığın Mitolojisi. Çev. Belkıs Çorakçı. İstanbul: Doğan Kitap.
• Mélikoff, Iréne (1993). Uyur İdik Uyardılar. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cem Yay.
• Mélikoff, Iréne (2010). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitap.
• Mollaibrahimoğlu, Çiğdem (2008). Anadolu Halk Kültüründe Hayvanlar Etrafında Oluşan İnanç ve Pratikler. Yüksek Lisans Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2002). Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yay.
• Oğuz, Öcal ve Petek Ersoy (2007). Türkiye’de 2006 Yılında Yaşayan Taş Kesilme Efsaneleri. Ankara: Gazi Üniversitesi THBMER Yay.
• Ozan, Meral (2011). “Geçiş Ritüelleri ve Halk Masalları”. Millî Folklor 23 (91): 75-84.
• Ögel, Bahaeddin (1993). Türk Mitolojisi. C. I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ögel, Bahaeddin (1995). Türk Mitolojisi. C. II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Önal, Mehmet Naci (2010). “Halk Anlatılarında Kahramanın Kimliğini Gizlemesi”. Turkish Studies 5/1: 1271-1285.
• Özkan, İsa (2013). “Abdülkerim Satuk Buğra Han Destanı”. Bengü Bitig, Dursun Yıldırım Armağanı. Ed. B. Gül, F. Ağca ve F. Gökçe. Ankara: Türkbilig Yay. 1-22.
• Perçemli, Valentina (2011). Gagauz Türklerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm Âdetleri. Doktora Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Roux, J. P. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. Çev. Aykut Kazancıgil. Ankara: İşaret Yay.
• Roux, J. P. (1999). Altay Türklerinde Ölüm. Çev. Aykut Kazancıgil. İstanbul: Kabalcı Yay.
• Roux, J. P. (2011). Eski Türk Mitolojisi. Çev. Musa Yaşar Sağlam. İstanbul: BilgeSu Yay.
• Sakaoğlu, Saim (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Yay.
• Saraç, Ömer (2014). “Türk Destanlarında İntikam Motifi”. Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 3 (5): 141-150.
• Say, Yağmur (2010). Şucâ’eddîn Velî (Sultan Varlığı) ve Velâyetnâmesi. Ed. Murat Küçük. Eskişehir: Eskişehir Valiliği Yay.
• Selçuk, Ali (2004). Tahtacılar. İstanbul: Yeditepe Yay.
• Sezen, Yümni (2015). Kültür ve Din Türk-İslam Örneği. İstanbul: İz Yay.
• Sodzawıczny, Magdalena (2003). Türkiye Masallarında Şamanizm Öğeleri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi.
• Stutley, Margaret (2003). Shamanism. London: Taylor & Francis e-Library.
• Tanyu, Hikmet (1987). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Tokyürek, Hatice (2009). “Eski Uygur Türkçesinde “Ölüm” Kavramı ile İlgili İfadeler”. bilig 50: 169-198.
• Torun, Ali (2005). “Yunus Emre ve Halk Kültürü”. Milli Folklor 17 (68): 18-31.
• Turan, Fatma Ahsen (2010). “Şaman Ritüellerinden Alevi Semahlarına Esrarlı Yolculuk”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 56: 153-162.
• Türkan, Kadriye (2008). “Türk Masallarında Kahramanın ve Şamanın Don Değiştirmesi Arasındaki Benzerlikler”. Türkbilig 15: 136-154.
• Türkan, Kadriye (2015). “Türk Dünyası Masallarından Yansıyan Şaman Olgusu”. bilig 74: 219-238.
• Uslu, Bahattin (2016). Türk Mitolojisi. İstanbul: Kamer Yay.
• Wilkinson, Philip (2010). Kökenleri ve Anlamlarıyla Efsaneler&Mitler. İstanbul: Alfa Yay.
• Yeşiltaş, Kevser (2014). Yunus Emre Aşka Vardıktan Sonra Kanadı Kim Arar. İstanbul: Sınır Ötesi Yay.