Tezkire-i Şeyh Safî’deki -A ėr- Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi

Yıl 2020, Sayı: 93, 137 - 148, 06.04.2020

Feyza Tokat

https://doi.org/10.12995/bilig.9306

Cited By: 1

Öz

Türkçedeki odaksıl şimdiki zaman -(ı)yor ekinin, yorı- “yürümek” tasvir fiilinin yorır geniş zaman çekiminden hece yutumu ile oluştuğu ve aslında ayrı bir kelime olan
bu ekin sonradan ekleştiği genel olarak kabul görmüştür. Lars Johanson, bu genel görüşe katılmaz ve Azerbaycan Türkçesindeki şimdiki zaman işaretleyicisi {(y)Ir}’ın, büyük bir ihtimalle zarf-fiil + er-ür (er- ‘olmak’) biçiminde bir tasvirî fiilden geliyor olması gerektiğini söyler. Bu çalışmada Lars Johanson’un “büyük bir ihtimalle” diyerek belirttiği, fakat tanıklayamadığı -A ėr- şimdiki zaman ekinin örnekleri verilmiştir. Verilen örnekler İbn Bezzâz’ın Farsça Safvetu’s-Safâ adlı eserinden XVI. yüzyılda Neşâtî tarafından Azerbaycan sahasında Türkçeye çevrilen “Tezkire-i Şeyh Safî”den alınmıştır. Böylelikle, -A ėr- yapısı, Azerbaycan Türkçesinde odaksıl şimdiki zaman işaretleyicisi olarak ilk defa tanıklanmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, odaksıl şimdiki zaman, Tezkire-i Şeyh Safî, -(I)yor eki, -A ėr- işaretleyicisi

Focal Present Continuous Tense Marker -A ėr- in Tezkire-i Sheikh Safî

Öz

There is a generally accepted argument which states that the Turkish present continuous time suffix -(ı)yor has occured by the haplology of descriptive verb yorı- “to walk” from present tense form yorır and that this suffix which is actually a separate word has become a suffix later. Lars Johanson does not agree with this general argument and said that the present continuous time marker in Azerbaijan Turkish {-(y)Ir}, probably should be going through a descriptive verb in the form of an verbal adverb + erür (er- ‘to be’).In this study, samples of the present continuous time marker -A ėr-, which Lars Johanson presumed to be “of great possibility”, will be given. The related samples are taken from “Tezkire-i Sheikh Safî” that is translated by Nashatî into Azerbaijan Turkish in the 16th century from the Persian “Safvetu’s-
Safâ” of Ibn Bezzâz. Thus, the -A ėr- marker was firstly witnessed as a focal present continuous tense marker in Azerbaijan Turkish.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijan Turkish, focal present continuous tense, Tezkire-i Sheikh Safî, -(I)yor suffix, -A ėr- marker

Kaynakça

• Alışık, Gülşen Seyhan (2002). “Azerbaycan Türjkçesi”. Türkler. C. 9. Ankara: Yeni Türkiye Yay. 361-394.
• Aslan, Üzeyir (2013). 14-16.YY. Çağatay ve Azeri Edebiyatı. İstanbul: Kriter Yay.
• Aydemir, İbrahim Ahmet (2011). “Tuvacada Şimdiki Zaman”. bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 59: 53-66.
• Aydemir, İbrahim Ahmet (2010). Türkçede Zaman ve Görünüş Sistemi. Ankara: Grafiker Yay.
• Banguoğlu, Tahsin (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yay.
• Biray, Nergis (2007). “Şimdiki Zaman Ekinin Güney-Batı Türk Lehçelerinde Kullanılışı Üzerine”. Karaman Dil-Kültür ve Sanat Dergisi: 75-88.
• Çelik, Neslihan (2019). Şeyh Safî Tezkîresinin Nişâtî Tercümesi (İnceleme-Edisyon Kritikli Metin- 1a-265b- Dizin-Tıpkıbasım). Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Demir, Nurettin (1996). “Güney Batı Anadolu Ağızlarında Kullanılan Şimdiki Zaman Eki -ik gelir”. Dilbilim Araştırmaları Dergisi 7: 136-148.
• Ergin, Muharrem (1981). Azeri Türkçesi. İstanbul: Ebru Yay.
• Gül, Meltem (2015). “İran (Azerbaycan) Türkçesinde Şimdiki Zaman, Duyulan Geçmiş Zaman ve Geniş Zaman Kullanımları”. Turkish Studies 10 (4): 537-558.
• Gülensoy, Tuncer (1985). “Anadolu Ağızlarında Şimdiki Zaman Eki”. Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. İbrahim Kafesoğlu’nun Hatırasına Armağan XXIII (1-2): 281-295.
• Johanson, Lars (2009). “Türk Dillerinde Odaksıl Şimdiki Zaman İşaretleyicisi ve Kıbrıs Türkçesinde Eksikliği”. bilig - Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 49: 93-100.
• Johanson, Lars (1994). “Türkeitürkische Aspektotempora”. Tense systems in European languages. Eds. Rolf Thieroff ve Joachim Ballweg. Tübingen. 247-266.
• Kartallıoğlu, Yavuz ve Hüseyin Yıldırım (2012). Azerbaycan Türkçesi. Ed. A.B. Ercilasun. Ankara: Akçağ Yay.
• Kononov, A. Nikolayevich (1956). Grammatika sovremennogo turetskogo literaturnogo yazıka. Moskva.
• Korkmaz, Zeynep (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yay.
• Kutlu, Sönmez ve Nizamettin Parlak (2008). Maḳālāt: Şeyh Safi Buyruğu. İstanbul: Horasan Yay.
• Nağısoylu, Möhsün (2003). XVI ǝsr Azǝrbaycan Tǝrcümǝ Abidǝsi “Şühǝdanamǝ”. Bakı.
• Nağısoylu, Möhsün vd. (2006). Şeyx Sǝfi tǝzkirǝsi (“Sǝfvǝtüs-sǝfa”nın XVI ǝsr türk tǝrcümǝsi”). Bakı-Nurlan.
• Neşâtî. Kitâb-ı Tezkire-i Şah Safî-i Türkî. Britanya Müzesi Add. 18548.
• Öngören, Reşat (2008). “Safiyyüddîn-i Erdebîlî”. İslâm Ansiklopedisi. C. 35. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 476-478.
• Rieu, P. C. (1888). Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum. London.
• Sarıkaya, Mahmut (2001). “Azerbaycan Türkçesinde Geniş Zaman ve Şimdiki Zaman Çekimleri ile Güney Azerbaycan Türkçesindeki Örnekleri”. TÜBİAR 10: 273-293.
• Şah, Serap (2007). Safvetü’s-Safâ’da Safiyüddîn-i Erdebîlî’nin Hayatı, Tasavvufî Görüşleri ve Menkıbeleri I-II. Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Şahin, Hatice (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yay.
• Şçerbak, A.M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil). Çev. Yakup Karasoy, Naile Hacızade ve Mevlüt Gülmez. Ankara: TDK Yay.
• Tokat, Feyza (2018). Tezkire-i Şeyh Safî Cilt I-II. 2. Baskı. Ankara: Grafiker Yay.
• Türk, Vahit (1996). “Türkçede Şimdiki Zaman Kavramı, Çekimleri ve Ekleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 44: 291-340.