Evaluation of the Unique Fels Belonging to the Sari Kıpchak of Balkh as an Evidence of Independence

Yıl 2025, Sayı: 112, 183 - 215, 31.01.2025

Mustafa Kalkan , Sayime Durmaz

https://doi.org/10.12995/bilig.7610

Öz

The fels, which was found among hundreds of coins at different depths in the ruins of the castle in Kozan (Sis) district of Adana, is the only example found so far. The coin is of great importance in terms of revealing a dark period, which is known in general terms yet not elucidated in detail in the history of Egypt. The Turkishorigin governors from Balkh fought for their independence, some establishing their dynasties in Egypt as fully independent and others as semi-independent. Especially the copper coin belonging to al-Sari b. al-Hakem ibn Yusuf al-Belhi helped to reveal the details of this period. Although other dinars created doubts about independence among academics and numismatic authorities, no definitive verdict could have been reached. Many dinars belonging to the different governors who bore the name “Belhî” were found, but it was understood that the attempt for full independence was successful during the reign of al-Sari b. al-Hakem ibn Yusuf al-Belhi. Other coin samples found during the excavation prove that the Kozan region has been a battleground between the Arab and the Byzantine armies for more than three hundred years. The coin style, composition, weight, kufic script and other features clearly indicate that it is Fustat-Egyptian minted, with its typological features. The events of the period were evaluated in the light of numismatic data, and it was seen that the pioneers of the Tulunid State (Belhlis), which would be established shortly thereafter, had declared their independence in Egypt fifty-one years prior.

Anahtar Kelimeler

Belhlis, Sari, Egypt, Fels, Tulunids, Kozan-Sis

Belhli Sarı Kıpçak’a Ait Ünik Felsin Bağımsızlık Delili Olarak Değerlendirilmesi

Öz

Adana’nın Kozan (Sis) ilçesinde, kale yıkıntıları içerisinde farklı derinliklerde, yüzlerce sikkenin içinde yer alan fels, dünya literatüründe şu ana kadar bulunabilen tek örnektir. Sikke, Mısır tarihi açısından genel hatları ile bilinen ama tam olarak aydınlatılamayan, karanlık bir dönemin ortaya çıkarılması açısından büyük öneme sahiptir. Türk kökenli Belhli valiler, bağımsızlık için savaşmış, bazıları tam bağımsız bazıları ise yarı bağımsız olarak hanedanlıklarını Mısır’da tesis etmişlerdir. Özellikle es-Sarı b. el-Hakem ibn Yusûf el-Belhî’ye ait olan bakır sikke, bu dönemin detaylarının ortaya çıkarılmasını sağlamıştır. Diğer dinarlar, akademisyenler ve meskûkât otoriteleri arasında bağımsızlık şüphesini oluştursa da kesin hüküm verilememiştir. Çok sayıda farklı isimli-mahlaslı Belhî valiye ait dinar bulunmuş ama tam bağımsızlık girişiminin es-Sarı b. el-Hakem ibn Yusûf el-Belhî döneminde başarıya ulaştığı anlaşılmıştır. Kozan bölgesinin üç yüz yıldan fazla, Arap orduları ile Bizans orduları arasında çarpışma alanı olduğunu, kazı sırasında bulunan diğer sikke örnekleri ispatlamaktadır. Sikke stili, kompozisyonu, ağırlığı, üzerindeki kufi yazısı ve diğer özellikleri ile Fustat-Mısır darblı olduğunu, tipolojik özellikleriyle açıkça ortaya koymaktadır. Dönemin olayları, nümismatik veriler ışığında değerlendirilmiş, kısa bir süre sonra kurulacak olan Tolunoğulları Devleti’nin öncülerinin (Belhlilerin) Mısır’da elli bir yıl önce bağımsızlıklarını ilan ettikleri görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Belhliler, Sarılar, Mısır, Fels, Tolunoğulları, Kozan-Sis

Teşekkür

Artvin Çoruh Üniversitesi Rektörlüğüne, akademisyenlerine metot ve bilgi desteği için teşekkür ederiz.

Kaynakça

• acsearch.info. 10 Ağustos 2023, https://www.acsearch.info/.
• American Numismatic Society. 15 Ağustos 2023, https://numismatics.org/.
• Anjum, Tanvir. “The Emergence of Muslim Rule in India: Some Historical Disconnects and Missing Links.” Islamic Studies, Islamic Research Institute, vol. 46, no. 2, 2007, ss. 217-240.
• Apak, Âdem. Anahatlarıyla İslâm Tarihi. C. IV, Ensâr Yayınları, 2013.
• Artuk, İbrahim, ve Cevriye Artuk. İstanbul Arkeoloji Müzeleri Teşhirdeki İslâmî Sikkeler Kataloğu. C.I, MEB Yayınları, 1971.
• Avcı, Casim. “Sugûr.” İslâm Ansiklopedisi. C. 37, TDVY, 2009, ss.473-474.
• Aydoğan, Güner. Emevî ve Abbâsî Devletlerinde Türkler. Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2012.
• Balcıoğulları, Abdullah. “9 ve 13. Yüzyıllar Arası Çukurova’da Yerleşme ve Ticaret Yolları.” XIII. Türk Tarih Kongresi 1-5 Ekim 2018, C. XI, TTK Yayınları, 2022, ss. 1-14.
• Baldwin’s. 12 Ağustos 2023, https://www.baldwin.co.uk/.
• Barthold, Wilhelm. İslâm Medeniyeti Tarihi. Çev. Fuad Köprülü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1977.
• Bekmişî, Aslan. Yüz yüze görüşme. 26 Mayıs 2007.
• Bernardi, Giulio. Arabic Gold Coins Corpus. Vol. I, Trieste University, 2010.
• Bianquis, Thierry. “Autonomous Egypt from Ibn Tulun to Kâfur, 868-969.” The Cambridge History of Egypt, Vol. I, Islamic Egypt, ed. Carl F. Petry, Cambridge University Press, 1998, ss. 640-1517.
• Bid Inside. 13 Ağustos 2023, https://www.bidinside.com/.
• Bosworth, C. Edmund. “The History of al Tabari.” The Reunification of the Abbasid Caliphate, vol. XXXII, State University of New York Press, 1987.
• Boz, Ali. Abbâsîler Döneminde Türkler ve Afşin’in (Haydar b. Kavus) Hayatı. Yüksek Lisans Tezi. Erciyes Üniversitesi, 2010.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler. İSAM Yayınları, 2013.
• Brett, Michael. “The Fatimid Revolution (861-973) and its Aftermath in North Africa.” The Cambridge History of Africa, Vol. II, c. 500 B.C.-A.D. 1050, ed. J. D. Fage, Cambridge University Press, 1978, ss.589-636.
• Brockelmann, Carl. İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi. Çev. N. Çağatay, TTK Yayınları, 2018.
• Classical Numismatic Group, LLC (CNG). 15 Ağustos 2023, https://www.cngcoins.com/.
• CoinArchives. 12 Ağustos 2023, https://www.coinarchives.com/.
• Dineverî, Ebû Hanife. el-Ahbâru’t-Tıvâl, Eskilerin Haberleri. Çev. Z. Akman, H.S. Aytemür, Ankara Okulu Yayınları, 2017.
• Ebü’l-Fidâ Coğrafyası. Takvîmü’l Büldân. Çev. R. Şeşen, Yeditepe Yayınları, 2017.
• Edhem, Ali. Ebû Ca’fer el-Mansûr. Daru’l Kâtib el-Aribi li’t Tibae ve’n – Neşr et-Tebaa, 1969.
• Eskin, Ümit. Abbâsîler Döneminde Valilik. Siyer Yayınları, 2022.
• Galib, İsmail. Meskûkât-ı Kadime-i İslâmîye Kataloğu. Mihran Matbaası, 1312.
• Gordon, S. Matthev. “Ahmad ibn Tulun and the Politics of Deference.” Islamic Culture, Islamic Contexts, vol. 114, 2014, ss. 229-256.
• Gordon, S. Matthev. “The Turkish Officers of Samarra: Revenue and the Exercise od Authority.” Journal of the Econonmic and Social History of the Orient, vol. 42, no. 4, 1999, ss. 466-493.
• Gökhan, İlyas. “Hârûn Reşid ve Oğulları Döneminde Tarsûs.” KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, vol. 10, no. 2, 2013, ss.195-214.
• Google Earth. “Kozan.” 14 Ağustos 2023, https://earth.google.com/.
• Grohmann, A. “al Sari.” Encyclopedia of Islam.” Second Edition, Ed. P. Bearmann, Th. Bianquis, C. E. Bosworth, E. Van Donzel, W. P. Heinrichs, Brill, 2012. https:// referenceworks. brillonline. com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/*-SIM_6641.
• Guest, Rhuvon. The Governors and Judges of Egypt or Kitab el-Umera (el Wulah) wa Kitab el-Qudah of el-Kındi. E. J. Brill, Imprimerie Orientale, 1912.
• Güzel, Fatih. Kafesteki Halîfeler, Sâmerrâ Dönemi İktidar Mücadeleleri. Akademisyen Kitabevi, 2020.
• Halîfe b. Hayyât. et Târîh, İlk Kronolojik İslâm Tarihi. Çev. Ö. Sabuncu, ve M. Sabuncu, Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Ibn Taghribirdi, Jamal ad-din Abu al-Mahasin Yusûf. an-Nujum az-Zahira fi Muluk Misr wa’l-Qahira. Vol.I, Dar al-Kutub al Misriyya, 1930.
• İbn Abdilhakem. Fütûhu Mısr ve Ahbâruhâ, Mısır Tarihi. Çev. A. Bakır, ve A. Çelik, Ankara Okulu Yayınları, 2022.
• İbn Havkal. X. Asırda İslâm Coğrafyası. Çev. R. Şeşen, Yeditepe Yayınları, 2017.
• Kalkan, Mustafa, ve Sıddık Çalık. “Ermeni ve Gürcü Krallarına Ait Yeni Bulunan Bir Hazine Kalıntısı.” Journal of Turkish Studies, vol. 18, no. II, 2023, ss. 545-576.
• Kennedy, Hugh. “Egypt as a Province in the Islamic Caliphate, 641-868.” The Cambridge History of Egypt, Vol.I, Islamic Egypt, 640-1517, ed. Carl F. Petry, Cambridge University Press, 1988, ss. 62-85.
• Kındî, Ebû Ömer Muhammed b. Yusûf b. Yakûb b. Hafs. Vülat-ı Mısr. Ed. Hüseyin Nassar, Dâru Sadır, (t.y).
• Leu Numismatik. 11 Ağustos 2023, https://leunumismatik.com/. Makdisi, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl. Kitâbü’l Bed’ ve’t Tarih. C.I-IV, Publications de l’École des Langues Orientales Vivantes, 1916.
• Mesûdî. et-Tenbîh ve’l İşrâf, Dünya Coğrafyası ve Tarihi. Çev. M. Eser, Ankara Okulu Yayınları, 2020.
• Morton & Eden. 10 Ağustos 2023, https://www.mortonandeden.com/.
• Necef, Ekber N., ve Ahmet Anna Annaberdiyev. Hazar Ötesi Türkmenleri. Kaknüs Yayınları, 2003.
• Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Çev. R. Şeşen, Bilnet Matbaacılık, 2019.
• NumisBids. 11 Ağustos 2023, https://www.numisbids.com/.
• Öztuna, Yılmaz. İslâm Devletleri Devletler ve Hânedanlar. C. I, KB Yayınları, 1989.
• Rebah, İshâk Muhammed. Tetavvur en-Nükûd el-İslâmiye Hatta Nihayet Ahd el-Hilafe el-Abbâsîye. Dar Kunuz el-Marife, 2008.
• Sayar, Mustafa H., ve Erkan Konyar. “Kozan (Adana) Arkeolojik Kültür Varlıkları Envanter Çalışması.” Turkish Academy od Sciences Journal of Cultural Invantory, no. 6, 2007, ss. 37-46.
• Suyûtî, Celâleddin. Halîfeler Tarihi. Çev. Onur Özatağ, Ötüken Neşriyat, 2014.
• Şahin, İbrahim. “Saruhan ve Saruhanoğullarının Adlarının Kökeni Üzerine.” Dil Araştırmaları, no. 18, 2016, ss.219-233.
• Şahniyazov, Karim. K Etniçeskoy İstorii Uzbekskogo Naroda. İzdetalstva Fan, 1974.
• Şeybânî-Serahsî. Şerhü’s Siyeri’l Kebîr, İslâm Savaş Hukuku. Çev. İ. Sarmış ve M. S. Şimşek, Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Takkuş, M. Süheyl. Emevî Devleti Tarihi. Çev. M. Yüksel, Hikmetevi Yayınları, 2016.
• The Heberden Coin Room, 13 Ağustos 2023, https://hcr.ashmus.ox.ac.uk/.
• Tiesenhausen, W. Monnaies des Khalifes Orientaux. Publie par la Societe Imperiale d’Archeologie de St. Petersbourg, 1873.
• Yalaz, Aslıhan. “Zorlayıcı Diplomasinin Sınırları: 1980-1988 İran-Irak Savaşı Örneği.” The Journal of Diplomatic Research, vol. 3, no. 2, 2021, ss. 56-73.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebi Yakub el-Abbâsî. Târîh, C. I-II, Daru Sadir, 1960.
• Zeki, İzzetullah. İlk Dönem Horasana Valileri, Emevîler ve Abbâsîlerin Horasan Politikası (651-821). Çizgi Yayınları, 2020.
• Zeydân, Corci. İslâm Medeniyeti Tarihi. C. I, çev. Z. Megamiz, Doğan Güneş Yayınları, 1971.