Din Eğitiminde İhmal Edilen Boyut: İnsanın Anlam Arayışı

Yıl 2019, Cilt: 2019 Sayı: 37, 1247 - 1269, 30.04.2019

Hasan Meydan

https://doi.org/10.28949/bilimname.519316

Öz

Din ile insanın anlam arayışı arasındaki güçlü ilişkiye rağmen günümüz din eğitiminin insanın anlamlandırma süreçlerinde yeterince yer bulmadığı çeşitli araştırmacılar tarafından dile getirilmektedir. Bunda din eğitimcilerinin insanın anlamlandırma süreçlerine ilişkin geleneksel ve modern psikolojik birikimi ve insanın anlam inşasında bilişsel ve duyuşsal güçleri birlikte değerlendiren perspektif eksikliği göz ardı edilemez. Bu makalenin amacı “din eğitimi süreçlerinde insanın anlam arayışına cevap vermede anlamlı öğrenme ve bireysel tecrübeyi dikkate almanın önemini ve yöntemini incelemektir.” Yöntem olarak alan yazın incelemesinin kullanıldığı araştırmada,  psikoloji ve eğitim-bilimsel açıdan dört temel kuram ve kavramsal çerçeveye dayanılarak düşünsel arkaplan yapılandırılmıştır. İnsanın anlam ihtiyacı, bu ihtiyacın karşılanma süreçleri ve anlam inşası konularında Wiktor Frankl’ın “logoterapi kuramı” referans alınmıştır. İnsanın anlam inşasında bilişsel süreçlerin rolünü anlamak için David Ausubel’in “anlamlı öğrenme”; psikolojik süreçleri anlamak için ise Abraham Maslow’un “doruk deneyim” ve Charles Glok’un “dini tecrübe” kavramsallaştırmalarından yararlanılmıştır.
Logoterapi kuramına göre herkes için geçerli olan mutlak bir anlamlandırma kalıbından bahsetmek mümkün değildir. Hayatın anlamı statik değil, kişiden kişiye ve durumdan duruma değişebilen bir olgudur. An be an çeşitli durumlar karşısında insan tarafından anlam yeniden üretilir. Öte yandan anlam reçete veya komutla verilen, kişiden kişiye olduğu gibi devredilebilen bir olgu da değildir. İnsan komutla sevemediği, komutla iman etmediği gibi komut veya manipülasyonla hayatın anlamı da bulamaz. İnsanın anlam arayışında başkalarının onun için yapabileceği şey, hayatımızın her koşulda anlamlı olduğunu ve sonuna kadar anlamlı kalma imkanının bulunduğunu kavratabilmektir. Dolayısıyla eğitim, hayatın dini anlamını hap gibi vermez. Bireyin kendi anlam inşasında dini motifleri görmesini sağlayabilir veya bu motiflerden faydalanmanın yollarını ve metotlarını gösterebilir.
Varoluşsal bir eylem olarak anlam arayışı ne kadar evrensel bir karakter arz etse de; muhteva ve yöneliş boyutları açısından o ölçüde öznel bir tabiata sahiptir. İnsanın anlam inşasında bilişsel ve duyuşsal süreçler birlikte işlev görür. Zihinsel ve ruhsal yapılanmada temel rol oynayan algılama süreci, daha önce kazanılan değer tecrübelerine bağlıdır. Bireyin geçmiş yaşantı ve tecrübelerini dikkate almayan bir din eğitiminin hayatın anlamına ilişkin bireye sunduğu önermeleri anlaşılır kılmasının imkanı yoktur. Bireye sunulan önermeler onun zihnindeki belirsizlikleri ortadan kaldırabilirse ancak tutarlılık gerçekleşir ve önermeler birey tarafından kabul edilebilir olur. Bu ise modern eğitim literatürde anlamlı öğrenme kuramını gündeme taşımaktadır. Bu kuram bireyin kendine özgü bir anlam dünyasını, ancak anlamlı öğrenmeler sonucunda oluşturabileceğini belirtir ve buna ilişkin öğrenme yaşantılarının özelliklerini tartışır. Dini terminoloji açısından ise anlamlı öğrenme “hikmet” ve “marifet” kavramları çerçevesinde ele alınması gereken özellikler içermektedir.   
Dini anlamlandırmanın kaynağını oluşturan dini doktrinlerin ardında binlerce yıllık yorum, tartışma, düşünüş ve tecrübe vardır. Fakat doktrinlerin ardında yatan derin anlam dünyasını tecrübe etmemiş, yaşamamış sonraki kuşaklar bu doktrinleri katı birer obje olarak algılarlar. Din eğitiminin işi dini doktrinlerin özünde barındırdığı geniş anlam dünyasını ve bu doktrinlere ilişkin peygamber ve takipçilerinin yaşadıkları bireysel tecrübeleri muhataplarına hissettirebilmektir.  Bunun için din eğitimcisi dini öğretiyi ve davranış kalıplarını ezberletmek yerine, dini öğretinin bizzat öğrenci tarafından keşfedilmesi, anlamlandırılması ve özümsenmesini kılavuzlamalıdır. Din eğitimi, anlam arayışını canlı tutabilmek için sorular sormalıdır. Sorular sorarak ancak bilişsel tutarlılığa ulaşılabilir ki sorular sormaya dayalı bir din eğitimi eğitim süreçlerinde felsefi tutumu işe koşmayı gerektirir.
Bilişsel yapılar insanın anlam inşa sürecinde önemli fonksiyonlara sahip olsa da insan için anlamlandırmanın tek aracı zihinsel süreçler değildir. Bilişsel fonksiyonlarla birlikte duyuşsal yapılar da insanın öğrenme, anlamlandırma süreçlerinde güçlü bir şekilde etkindir. Duygu yoğunluklu bir alan olarak din alanındaki öğrenme ve anlamlandırmaların insan kişiliğinin duyuşsal boyutu ile ilişkisi oldukça güçlüdür. Varoluşsal tecrübe derin bir duygulanma, mutmain olma halidir. Sevginin, kendini adamanın hatta korkunun en derinden hissedildiği anlar insanın varoluşsal tecrübeleri yaşadığı anlardır. Bu tür tecrübeler hem yaşanış hem de sonuçlar itibariyle insana özgüdür. Başkasının bu tecrübeyi aynen hissetmesi, anlaması veya insanın hayatına, kararlarına, hayatı anlamlandırma biçimlerine etkisine ilişkin belirlemeler yapması oldukça zordur. Din eğitimi süreçlerinin hayatı anlamlandırmaya katkısı açısından bireysel tecrübeyi anlamamızı sağlayacak iki kavramsallaştırma önemlidir: doruk deneyim ve dini tecrübe.  Geleneksel İslam literatürü içerisinde insanın içsel yönünü anlamada önemli bir tecrübeye sahip olan tasavvuf imana ilişkin doruk deneyim ve dini tecrübede önemli bir birikime sahiptir. Dolayısıyla din eğitiminde tasavvufun bu birikimi ihmal edilerek insanın anlam arayışına katkı verme potansiyeli istenen düzeye taşınamaz.
Din eğitimi süreçlerinde felsefi tutum insana anlam arayışında tutarlılığa ulaşmanın yollarını gösterir. Farklı alternatifleri akıl süzgecinden geçirip tutarlı sonuçlara ulaşmadan kişinin anlamlandırma süreci aşama kaydedemez. Akli değerlendirme yolları ve tutarlılığı test etme konusunda ise insana en geçerli yöntemleri felsefi tutum gösterebilir. Öte yandan anlamlandırma bilişsel süreçlerin tutarlılığa ulaşması ile tamamlanan bir süreç de değildir. Kalp ve vicdanın da mutmain olması, ulaşılan sonuçların içsel tecrübelerle uyumlu olmasından kaynaklanan bir huzur halinin yaşanması beklenir. İşte bu noktada tasavvufi tutum devreye girer. Tasavvuf içsel olanı anlama noktasında yüzlerce yıllık bir tecrübeye sahiptir. Din eğitimcisi iki açıdan tasavvufi tutumdan istifade edebilir: (i) muhatapların içsel dünyasını anlamak, takip edebilmek, (ii) dini bilgi ve uygulamaların içsel dünyaya inmesine – dini tecrübeye dönüşmesine yönelik sonuçlar çıkartmak.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Anlam Arayışı, Din Eğitiminde Tasavvufi ve Felsefi Tutum, Anlam İnşasında İslami Perspektif

Neglected Aspect of Religious Education: Search for Meaning

Öz

According to the studies in the field, modern people are inclined to move away from traditional religion tenets in the process of sense-making. For this reason, if educators aim to help modern people in the course of their meaning search, a religious education approach encompassing cognitive and experimental aspects of sense-making needs to be developed and philosophical and Sufi attitudes play paramount roles in the process of establishing this approach.   The current study, which is based on a body of related literature, relies on four main theories and conceptual frames within the boundaries of psychology and pedagogy. Hence, the article firstly deals with the necessity of cognitive consistency and experimental tranquillity in the course of building sense-making as it is considered to be a special issue in logotherapy. Then, the meaningful learning concept in cognitive phase of sense-making and peak experience concept in experimental phase are examined. Within the boundary of this study, some concepts of Islamic Sufism and Kelam (Islamic Theology) such as tahqiq (faith by verify), taqlid (faith through imitation), hikmah (wisdom) and ma’rifat (knowledge), inabe (turn to God with sincere repentance), sakeenah (tranquillity) and khushu (sincerity) are explored from the perspectives of their potential contributions to Sufism and philosophical attitudes in religious education

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Search for meaning, Sufi and Philosophical Attitude in Religious Education, Islamic concepts of sense-making

Kaynakça

• Adams, Kate; Brendan Hyde and Richard Woolley. 2008. The Spiritual Dimension of Childhood. London: Jessica Kingsley Publishers.
• Akyürek, Süleyman. 2009. “Kur’an Kurslarında İnanç Esaslarının Öğretimi.” In Etkili Din Öğretimi, edited by Şaban Karaköse, 341-346. İstanbul: Tidef Yayınları.
• Akyüz, Yahya .2013. Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi.
• Aristoteles .2012. Nikomakhos’a Etik. Translated by Saffet Babür. Ankara: BilgeSu Publishing.
• Ausubel, D. P. 2000. The Acquisition and Retention of Knowledge: A Cognitive View. USA: Springer Science and Business Media Dordrecht (e-book version).
• Aytaç, Kemal .2012. Avrupa Eğitim Tarihi, Ankara: Phoneix Publishing.
• Bahadır, Abdulkerim .2017. İnsanın Anlam Arayışı ve Din (Logoterapik Bir Araştırma). İstanbul: İnsan Publishing.
• Bilgin, Beyza .1986. “Çocuğun Manevi Eğitimi.” Din Öğretimi Dergisi 6. 29-37. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Bussing, A., A. Mancini-Föller, J. Gidley and P. Heusser .2010. “Aspects of Spirituality in Adolescents.” International Journal of Children’s Spirituality. 15 (1): 25-44. DOI: 10.1080/13644360903565524.
• Cravford, Marisa and Graham Rossiter .2006. Reasons for Living: Education and Young People’s Search for Meaning, Identity and Spirituality. Australia: Acer Press.
• Cüceleoğlu, Doğan .2015. İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Publishing.
• Davie, Grace .1990. “An Ordinary God: The Paradox of Religion in Contemporary Britain.” The British Journal of Sociology (Special Issue: Britain as a European Society). 41 (3): 395-421. URL: http://www.jstor.org/stable/590965
• Davie, Grace .1993. “Believing Without Belonging.” Archives De Sciences Sociales Des Religions. 38 (81): 79-89.
• Davie, Grace .2005. Modern Avrupa’da Din. Translated by Akif Demirci. İstanbul: Küre Publishing.
• Demir, Ömer .2015. “Felsefe ve Din Eğitimi İlişkisinde Felsefi Kazanımlar.” Ekev Akademi Dergisi 19 (64): 195-224.
• Fabretti, Valeria .2015. “Rethinking Religious Education Sociologically: A Contribution to the European Debate and Comparison.” In The Future of Religious Education in Europe, 19-26. Edited by Kristina Stoeckl. Italy: ReligioWest.
• Frankl, E. V. 2014. Psikoterapi ve Din: Bilinçdışındaki Tanrı. Translated by Zeynep Taşkın. İstanbul: Say Publishing.
• Frankl, E. V. 2016. Hayatın Anlamı ve Psikoterapi. Translated by Veysel Atayman. İstanbul: Say Publishing.
• Frankl, E. Viktor. 1992. Man’s Search for Meaning: An Introduction to Logotherapy. Boston: Beacon Press.
• Fromm, Erich .n.d. Erdem ve Mutluluk. Translated by Ayda Yörükan. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Publishing.
• Glock, Y. C. 1962. “On the Study of Religious Commitment.” Religious Education: The Official Journal of the Religious Education Association 57 (4): 98-104.
• Hay, David and Kate Hunt .2000. Understanding The Spirituality Of People Who Don’t Go To Church. A report on the findings of the Adults’ Spirituality Project at the University of Nottingham. Retrieved December 12 2014, from (http://www.churchofscotland.org.uk/ data/assets/pdf_file/0006/3678/ understanding_spirituality_report.pdf).
• Ibn Fürek .2014. El-İbâne an Turuki’l Kasıdîn: Tasavvuf Istılahları. Translated by Ahmet Yıldırım ve Abdülgaffar Aslan. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
• Jackson, Robert .2005. Din Eğitimi: Yorumlayıcı Bir Yaklaşım. Translated by Üzeyir Ok and M. Ali Özkan. İstanbul: DEM Publishing.Kant, Immanuel .1999. Pratik Usun Eleştirisi. Translated by İsmet Zeki Eyüboğlu. İstanbul: Say Publishing.
• Kasapoğlu, Abdurrahman .2017. Kur’an’da Dinî Tecrübe Çeşitleri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kayıklık, Hasan .2011. Tasavvuf Psikolojisi. Ankara: Akçağ Publishing.
• Maslow, Abraham .1964. Religions Values and Peak Experiences. Penguin Books Limited. (PDF version by: D33k0n57r0k7’d).
• Maslow, Abraham .2015. İnsan Olmanın Psikolojisi. Translated by Okhan Gündüz. İstanbul: Kuraldışı Publishing.
• Mason, Michael, Andrew Singleton and Ruth Webber .2007. “The Spirituality of Young Australians.” International Journal of Children's Spirituality 12(2): 149-163.
• Mehmedoğlu, A. U. 2015. “Takdim.” In Türk Toplumunda İnanç Gelişimi ve Din Eğitimi, (Author) Zeynep Kaya, 11-15. İstanbul: DEM Publishing.
• Meydan, Hasan .2015. Din Eğitiminde Manevi Boyut: İnsanın Manevi Potansiyeli, Maneviyatçılık ve Din Eğitimi. İstanbul: DEM Publishing.
• Meydan, Hasan .2016. “Doctrinaire Thinking and Religious Education: An Evaluation in the Context of Meaningful Learning and Individual Spiritual Experience.” Ondokuzmayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 40: 85-114.
• Meydan, Hasan .2016b. “Bireyin Manevi Potansiyel ve İhtiyaçlarını Dikkate Alan Bir Din Eğitimi Anlayışı Üzerine Değerlendirmeler.” In Manevi Danışmanlık ve Rehberlik, Edited by Ali Ayten, Mustafa Koç and Nuri Tınaz, vol: 2, 213-234. İstanbul: DEM Publishing.
• Organization for Security and Co-Operation in Europe (OSCE) .2007. Toledo Guiding Principles on Teaching about Religions and Beliefs in Public Schools. Poland: Sungraf.
• Öner, Necati .2014. “Felsefi Tutum.” In Akademide Felsefe, Hikmet ve Din, Edited by Bayram Ali Çetinkaya, 5-8. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Publishing.
• Özköse, Kadir .2008. Tasavvuf Ve Gönül Eğitimi. Malatya: Nasihat Publishing.
• Park, L. C. 2011. “Implicit Religion and the Meaning Making Model.” Implicit Religion 14(4) 405-419. DOI: 10.1558/imre.v14i4.405.
• Stern, Julian .2009. The Spirit of the School. London: Continuum International Publishing Group.
• Stoeckl, Kristina .2015. “Knowledge about Religion, And Religious Knowledge in Secular Societies: Introductory Remarks to the Future of Religious Education in Europe.” In The Future of Religious Education in Europe, Edited by Kristina Stoeckl, p.1-6. Italy: ReligioWest.
• Tosun, Cemal .2014. Din Eğitimi Bilimine Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Walach, Harald .2015. Secular Spirituality the Next Step towards Enlightenment. Switzerland: Springer International Publishing.
• Willems, Joachim .2015. “Religious Education and The Student’s Fundamental Right to Freedom of Religion –Some Lessons and Questions from Germany.” In The Future of Religious Education ın Europe, Edited by Kristina Stoeckl, 27-38. Italy: ReligioWest.
• Wright, Andrew .2000. Spirituality and Education. London: Routledge Falmer.