Fıkıh, Dînin ve Şerîatin Nesi Olur?: Din, Şerîat, İslam ve Fıkıh Kavramları Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2024, Sayı: 52, 1 - 65, 31.10.2024

Hacı Yunus Apaydın

https://doi.org/10.28949/bilimname.1493702

Öz

Günümüzde din, şerîat ve fıkıh kavramlarının mahiyetlerinin bulanıklaşarak birbirlerinin yerine kullanılmaya başlandığı, kimi çalışmalarda fıkhın sanki Şâri’in bizzat ve doğrudan vaz’ ettiği bir din veya şerîat olarak algılandığı ve bu durumun birtakım yanlış anlama ve değerlendirmelere zemin oluşturduğu görülmektedir. Esasında dinamik bir süreç olan fıkhı, dogmatik hale getiren bu yanlış anlama, haliyle İslam sözcüğünün kullanımına da yansımakta ve İslam’ın ne olduğu veya neyin İslam olduğu hususu da muğlaklaşmaktadır. Bu çalışmanın amacı, önce din ve şeriat kavramlarının içeriğini, ardından benzedikleri ve ayrıldıkları noktaları ve nihayet fıkhın bu ikisinden farklı yönlerini ve onlarla ilişkisini klasik literatürden hareketle ortaya koyarak, şu iki hususu tartışmaya açmaktan ibarettir: Birincisi, dinin bütün peygamberlerde aynı olup şeriatlerin değişmesi olgusu dikkate alındığında “şerîat ve din arasındaki ilişkinin benzerinin, fıkıh ve şerîat arasında kurulup kurulamayacağı”; ikincisi ise “fıkıh faaliyeti sonucunda üretilen görüşlerin ve bu doğrultuda oluşan hayatın İslam olarak nitelendirilmesinin imkanı ve keyfiyeti”dir. Bu amaçla, önce, Kur’ân-ı Kerîm’de geçen din, şerîat ve İslâm kavramlarının içeriğinin, ilgili ayetler bağlamında, nasıl doldurulduğunu ve bunların birbirleriyle nasıl ilişkilendirildiğini, başta sahâbe ve tabiûn olmak üzere klasik ulemanın değerlendirmeleri üzerinden belirlemeye ve sonra da fıkhın pozisyonunu tartışmaya açmaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Din, Şeriat, İslam, Fıkıh, İctihad, Mezhep

Etik Beyan

Bu çalışma özgündür

Destekleyen Kurum

Bu çalışma herhangi bir finansman ya da destek almamıştır.

What is Fiqh to The Religion and Shari’at?: An Evaluation on the Concepts of Religion, Shari'ah, Islam and Fiqh

Öz

Today, it is observed that the concepts of religion, sharī'ah and fiqh have become blurred and started to be used interchangeably, and in some studies, fiqh is perceived as a religion or sharī'ah that the Shāri'ī has personally and directly decreed, and this situation creates a basis for some misunderstandings and evaluations. This misunderstanding, which dogmatizes fiqh, which is in fact a dynamic process, is reflected in the use of the word Islam, and the issue of what Islam is or what constitutes Islam becomes ambiguous. The aim of this study is to discuss the following two issues by firstly presenting the content of the concepts of religion and sharia, then their similarities and differences, and finally the different aspects of fiqh and its relationship with them, based on the classical literature: First, “whether a similar relationship between sharī'ah and religion can be established between fiqh and sharī'ah, given the fact that religion is the same for all prophets and sharī'ah changes”; and second, “the possibility and quality of characterizing the views produced as a result of fiqh activity and the life formed accordingly as Islam”. For this purpose, we will first try to determine the content of the concepts of religion, sharī'ah and Islam in the Qur'ān in the context of the relevant verses and how they are related to each other through the evaluations of the classical ulema, especially the sahāba and tabiūn, and then open the position of fiqh for discussion.

Anahtar Kelimeler

Religion, Sharia, Islam, Fiqh, Ijtihad

Kaynakça

• ABDÜLAZÎZ el-BUHÂRÎ, Ahmed b. Muhammed. Keşfu’l-esrâr an usûli’l-Bezdevî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ketbî, 1997.
• ÂMİDÎ, Ebu’l-Hasen Seyfuddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî el-Âmidî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk el-Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, ts.
• APAYDIN, Hacı Yunus. Din ve Fıkıh Yazıları. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• BÂKILLÂNÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Bâkıllânî. Temhîdu’l-evâil ve telhîsu’d-delâlil. Thk. İmâduddîn Ahmed Hayder. Lübnan: Müessesetu’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1987.
• BÂKILLÂNÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-Bâkıllânî. Et-Takrîb ve’l-irşâd fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Müessesetü Risale, 1998.
• BEYZÂVÎ, Nâsıruddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-Beyzâvî. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar’aşlı. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1418.
• BİRMÂVÎ, Şemsuddin Muhammed b. Abdiddâim. el-Fevâidu’seniyye fi şerhi’l-elfiyye,. thk. Abdullah Ramazan Musa. Giza: mektebetu’t-yev’iyetu’l-islamiyye, 1. Basım, 2015.
• CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî el-Cessâs. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. Vezâretu’l-evkâf el-Kuveytiyye, 1994.
• CÜVEYNÎ, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-Meâlî Rüknuddîn Abdulmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-beşâir el-İslâmiyye, ts.
• DEBÛSÎ, Ebû Zeyd Abdullāh b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-Debûsî. Takvîmu’l-edille. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2001.
• EBÛ HİLÂL EL-ASKERÎ, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh b. Sehl el-Askerî. el-Furûku’l-luğaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dâru’l-ilm ve’sekâfe, ts.
• EBÛ YA’LÂ EL-FERRÂ, Ebû Ya‘lâ Muhammed b. el-Huseyn b. Muhammed b. Halef el-Ferrâ. el-Udde fî usûli’l-fıkh. Riyad, 1990.
• EBU’L-BEKÂ EL-KEFEVÎ, Ebu’l-Bekâ Eyyub b. Musa el-Kefevî. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş - Muhammed el-Mısri. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• EBU’L-HUSEYİN EL-BASRÎ, Ebu’l-Huseyn Muhammed b. Alî b. Tayyib el-Basrî. el-Mu’temed. thk. Halîl el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1403.
• EBU’L-LEYS ES-SEMERKANDÎ, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed b. Ahmed Semerkandî. Bahru’l-ulûm, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l ilmiyye, 2006.
• ENBÂRÎ, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed el-Enbârî. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetu’r-risâle, 1. Basım, 1992.
• ENDELÛSÎ, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelûsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1420.
• EZDÎ, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî. Cemheretu’l-luğa. thk. Remzi Münir Ba’lbekkî. Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1987.
• FÎRÛZÂBÂDÎ, Ebu’t-Tâhir Mecduddîn Muhammed b. Ya’kûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî. Besâiru zevi’t-temyîz. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: el-Meclisu’l-a’lâ li’ş-şuûni’l-islâmiyye, 1963.
• HARRÂNÎ, Ebu’l-Abbâs Takıyyuddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. el-Îmân. thk. M. Nâsıruddîn el-Elbânî. Amman: el-Mektebu’l-islâmî, 1996.
• HÂZİN, Ebu’l-Hasen Alâuddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hâzin el-Bağdâdî. Lübâbu’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1415.
• HEREVÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. ez-Zâhir fi garibi elfâzi-ş-Şâfiî. thk. Mes’ad Abdulhamid es-Sa’dânî. , Dâru’t-talâi’, ts.
• HEREVÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el-Herevî. Tehzîbu’l-luga. thk. Muhammed Ivaz. Beyrut: Dâru ihyai’t-turâsi’l-Arabi, 1. Basım, 2001.
• HİMYERÎ, Ebû Bekr Abdurrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. Tefsiru Abdurrezâk. thk. Mahmûd Abduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1419.
• İBN EBÎ HÂTİM, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Mektebetu Nizar Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419.
• İBN EBİ’Z-ZEMENÎN, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Kurtubî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Ebu Abdullah Hüseyn b. Ukkâşe ve Muhammed Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fâruku’l-hadîse, 1. Basım, 2002.
• İBN HAZM, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelusî. el-İhkam fî Usûli’l-Ahkâm, nşr. Ahmed Muhammed Şâkir.
• İBN RECEB EL-HANBELÎ. Revâiu’t-tefsîr, cem ve tertib, Ebû Muâz Târık. el-Memleketu’l-Arabiyyetu’s-Suûdiyye: Dâru’l-âsıme, 2001.
• İBN TEYMİYYE. el-Fetâvâ’l-kubrâ. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1987.
• ÎCÎ, Adududdîn. Şerhu’l-Adud ale’l-Muhtasar. thk. M. Hasen Muhammed İsmâil. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2004.
• İSMÂÎL HAKKI BURSEVÎ. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr.
• KAHRAMAN, Abdullah. “‘Ebû Hanîfe’de Din ve Şerîat Ayırımı Var Mı?’” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 467-474.
• KARÂFÎ, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî. Nefâisu’l-usûl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd ve Ali M. Muavvaz. Mektebetu Nizâr, 1. Basım, 1995.
• KURTUBÎ, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh el-Kurtubî. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî ve İbrahim Itfıyyiş. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-kütübi’l-Mısriyye, 2. Basım, 1964.
• MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr el-Mâtürîdî. Kitâbü’t-tevhîd, thk. Fethullah Halif. İskenderiye: Daru’l-cami’ati el-asriyye.
• MÂTÜRÎDÎ, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî. Te’vîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâselûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2005.
• MÂVERDÎ, Ebu’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. en-Nüket ve’l-uyûn. thk. es-Seyyid İbn Abdulmaksûd. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye.
• MEKKÎ B. EBÎ TÂLİB, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî el-Kayrevânî. el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye (nşr. eş-Şâhid el-Bûşîḫî). Mecmuʿatu Buḥûŝi’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429.
• MOLLA HÜSREV. Ḥâşiye ʿale’t-Telvîḥ, Ayasofya, v.21.
• MUHÂRİBÎ, Ebû Muhammed Abdulhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Temmâm b. Atıyye el-Endelûsî el-Muhâribî. el- Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz. thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1422.
• NESEFÎ, Ebu’l-Berekât Hâfızuddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Yûsuf Ali Büdeyvî. Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1. Basım, 1998.
• NÎSÂBÛRÎ, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm b. el-Münzir en-Nîsâbûrî. Tefsîru’l-Kur’ân. Medine: Dâru’n-neşr, 1. Basım, 2002.
• NÎSÂBÛRÎ, Mahmûd b. Ebi’l-Huseyn Ali b. el-Huseyn en-Nîsâbûrî el-Ğaznevî. Bâhiru’l-burhân fî meânî müşkilâti’l-Kur’ân. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1998.
• NİZÂMÜDDÎN EN-NÎSÂBÛRÎ, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A‘rec en-Nîsâbûrî. Garâibu’l-Kur’ân ve reğâibu’l-furkân. thk. Şeyh Zekeriyyâ Umeyrât. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1416.
• RÂZÎ, Ebû Abdillâh (Ebu’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn er-Râzî. Mefâtîhu’l-ğayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 3. Basım, 1420.
• RÂZÎ, Ebû Abdillâh (Ebu’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Huseyn er-Râzî. el-Meâlim. thk. Abdurrauf Sa’d. Lübnan: Daru’l-kitabil arabi.
• SADRÜŞŞERÎA, Sadruşşerîa es-Sânî Ubeydullâh b. Mes‘ûd b. Tâcişşerîa Ömer b. Sadrişşerîa el-Evvel Ubeydillāh b. Mahmûd el-Mahbûbî el-Buhârî. et-Tavzîh fî halli ğavâmizi’t-Tenkîḥ (mea’t-Telvîh). Mısır: Mektebetu Sabîh, ts.
• SAFİYYUDDÎN EL-HİNDÎ, Ebû Abdillâh Safiyyuddîn Muhammed b. Abdirrahîm b. Muhammed el-Hindî el-Urmevî. Nihâyetu’l-vusûl fî dirâyeti’l-usûl. thk. Sâlih b. Süleyman el-Yûsef ve Sa’d b. Sâlim. Mekke: el-Mektebetu’t-ticâriyye, 1996.
• SEM’ÂNÎ, Ebu’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî el-Mervezî es-Sem‘ânî. Kavâtıu’l-edille. thk. Muhammed Hasen Muh. Hasen İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, ts.
• SEMERKANDÎ, Alâuddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-ukûl. Katar: Metâbiu’d-Devhâ el-hadîse, 1984.
• SEMERKANDÎ, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-Semerkandî. Mîzânu’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdulber. Katar, 1984.
• SEMÎN EL-HALEBÎ, Ebu’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. Abdiddâim el-Halebî. ed-Dürrü’l-masûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn, Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Daru’l-kalem, ts.
• SERAHSÎ, Şemsüleimme Ebu Sehl Ahmed. Usûlü’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-ma’rife, ts.
• SÜFYÂNÎ, Âbid b. Muhammed. es-Sebât ve’ş-şümûl fi’ş-şerîati’l-islâmiyye. Mekke: Mektebetu’l-menâre, 1988.
• ŞİHÂBUDDİN AHMED b. MUHAMMED EL-HAFÂCÎ. Hâşiyetu’ş-Şihâb alâ tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• TABERÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmulî et-Taberî. Câmiu’l-beyân an tefsîri âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Dâru Hecer, 1. Basım, 2001.
• TAHÂVÎ, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî et-Tahâvî. Şerhu Müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnavut. Müessesetu’r-risâle, 1. Basım, 1415.
• TAKIYYÜDDÎN İBN TEYMİYYE, İbn Teymiyye Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. Mecmau’l-melik, 1995.
• TEFTÂZÂNÎ, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Fahriddîn Ömer b. Burhâniddîn Abdillâh el-Herevî el-Horâsânî et-Teftâzânî. et-Telvîh, Mısır: Mektebetü Sabîh, 1957.
• TEHÂNEVÎ, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid et-Tehânevî el-Fârûkī. Keşşâfu Iṡṭılâḥâti’l-Funûn ve’l-ʿUlûm, nşr. Alî Daḥrû. Beyrut: Mektebetu Lubnân Nâşirûn, 1996.
• TÛFİ, Ebu’r-Rebî‘ Necmuddîn Süleymân b. Abdilkavî b. Abdilkerîm b. Saîd et-Tûfî el-Hanbelî. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. Müessesetu’r-risâle, 1. Basım, 1987.
• TÜSTERÎ, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillâh b. Yûnus b. Îsâ b. Abdillâh b. Refî‘ et-Tüsterî. Tefsîru’t-Tüsterî, cem. Ebu Bekr Muhammed el-Beledî. thk. Muhammed Bâsil Uyûnu’s-sûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 1423.
• ÜSMENDÎ, Ebu’l-Feth Alâuddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Huseyn el-Üsmendî es-Semerkandî. Bezlu’n-nazar fi’l-usûl. thk. Muhammed Zekî Abdülber. Kahire: Mektebetu’t-turâs, 1. Basım, 1412.
• VÂHİDÎ, Ebu’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî el-Vâhidî. et-Tefsîru’l-basît. Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslamiyye, 1. Basım, 1430.
• YAHYÂ B. SELLÂM, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa‘lebe et-Teymî. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1. Basım, 2004.
• ZECCÂC, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl ez-Zeccâc el-Bağdâdî. Meâni’l-Kur’ân, Abdulcelil Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: Alemu’l-kütüb, 1. Basım, 1988.
• ZEMAHŞERÎ, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. el-Keşşâf an ğavâmizi hakâiki’t-tenzîl. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1407.
• ZERKEŞİ, Ebû Abdillâh Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî. el-Bahru’l-muhît. 8 Cilt. Dâru’l-ketbî, 1. Basım, 1994.
• ZERKEŞÎ, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî ez-Zerkeşî eş-Şâfiî. Teşnîfu’l-mesâmi’bi-Cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Seyyid Abdulaziz ve Abdullah Rebî’. Mektebetu Kurtuba, 1. Basım, 1998.