Ottoman Period Metal Candlesticks in the Çorum Museum Collection

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 27, 535 - 569, 30.06.2025

Hafize Aytaş Mert , Oktay Gündogdu

https://doi.org/10.51553/bozifder.1640307

Öz

Metalwork candlesticks, one of the examples of Turkish-Islamic Art, are considered important works in terms of their symbolic meanings as well as their functional uses. Many pieces of metalwork were produced during the Great Seljuk, Anatolian Seljuk and The Era of the Anatolian Beyliks. In metalwork, which reached its peak in the Ottoman Period, candlesticks carried traces of previous traditions, and the artists of the period also developed their own unique forms. Another factor that makes candlesticks important is that they are works that reflect the Ottoman foundation tradition. Candlesticks, which are generally used in mosques, Sufi lodges, zāwiya, mansions and houses, are named according to their location and functions. In this context, it is referred to by various names such as mihrab candlestick, lodge candlestick, table candlestick, dinner table candlestick, wall candlestick and hand candlestick. It is also seen that candlesticks are used as decorative elements in many areas of Turkish-Islamic arts, such as tombstones, tile and hand-carved decorations, textiles and manuscripts. The use of candlestick depictions on gravestones is evaluated as a reference to illuminating the dark graves of the deceased, providing peace, serving as a spiritual source of hope and light, and as a sign of respect for the buried person. Candlesticks have been seen as both a means of illumination and a source of spiritual light in the Abrahamic religions. Candlesticks are used in religious places in Judaism, Christianity and Islam. Particularly in Sufi lodge architecture, rare types of candleholder examples can also be found as small-scale works. Symbolically, it is known to represent light, illumination, and the facilitation of spiritual development, as well as serving as a guide with its function of providing direction. In this study, some of the metalwork candlesticks in the Çorum Museum collection were examined. After obtaining the necessary permissions from the Çorum Museum, the general characteristics, measurements, photographs and drawings of each work are explained in a certain order. All the candlesticks discussed are works of brass material, produced using forging and casting techniques. Guide insertion was used as the joining technique in all candlesticks. Only in one work, soldering technique was applied alongside the guide insertion technique. Their decorations are plain and there is no writing or date on them. The dating of the candlesticks was made by comparing them with examples in different museums and collections. The works date back to the 19th-20th century. The fact that they bear the characteristics of century metal candlesticks shows that they are works of the Late Ottoman period. While one of the works is exhibited in the museum’s exhibition hall, 19 of them are kept in the museum’s warehouse. The works subject to the study are valuable in terms of their material, form, decoration and technical features and their reflection of the characteristics of the metal art of their period. Today, candlesticks are used for ornamental purposes rather than as lighting tools. Different works are found in the private collections of museums or in the archives of collectors.

Anahtar Kelimeler

Turkish-Islamic Arts , Ottoman Metal Art , Metal Candlestick , Çorum Museum , Candlestick Culture

Çorum Müzesi Koleksiyonundaki Osmanlı Dönemi Madenî Şamdanları

Öz

Türk İslam sanatı örneklerinden biri olan madenî şamdanlar, işlevsel kullanımlarının yanı sıra taşıdıkları sembolik anlamlar bakımından da önemli eserler olarak kabul edilmektedir. Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi’nde maden sanatında birbirlerinden farklı türlerde birçok eser üretilmiştir. Osmanlı Dönemi’nde zirve noktasına ulaşan maden sanatında şamdanlar önceki geleneklerden izler taşıdıkları gibi dönemin sanatçıları da kendilerine özgü biçimler geliştirmişlerdir. Ayrıca Osmanlı vakıf geleneğini yansıtan eserler olması da şamdanları önemli kılan bir diğer etmendir. Genellikle cami, tekke, zaviye, konak ve evlerde kullanılan şamdanlar, bulundukları yer ve işlevlerine göre isimlendirilmektedir. Bu kapsamda mihrap şamdanı, tekke şamdanı, masa şamdanı, sofra şamdanı, duvar şamdanı ve el şamdanı gibi çeşitli adlarla anılmaktadır. Ayrıca süsleme unsuru olarak şamdanların mezar taşları, çini ve kalem işi süslemeleri, dokumalar ve yazma eserler gibi Türk İslam sanatlarının birbirinden farklı alanlarında kullanıldığı görülmektedir. Mezar taşlarında şamdan tasvirinin kullanılması ölülerin ruhlarının karanlık mezarlarında aydınlanma, huzur bulma, manevi anlamda umut ve ışık olma, metfun kişinin saygınlığına bir gönderme şeklinde değerlendirilmektedir. Şamdanlar ilahî dinlerde hem aydınlatma aracı hem de manevi anlamda bir ışık kaynağı olarak görülmüştür. Yahudilik, Hristiyanlık ve İslamiyet’te dinî mekânlarda şamdan kullanımına yer verilmiştir. İslamiyet’te özellikle tekke mimarisinde küçük eser olarak şamdan örneklerinin nadir türlerine de rastlanmaktadır. Simgesel anlamıyla ışık, aydınlatma, manevi inkişafa ortam hazırlama, rehberlik etme niteliğiyle yol gösterme gibi ikonografik anlamlarının olduğu bilinmektedir. Bu çalışmada, Çorum Müzesi koleksiyonunda bulunan madenî şamdanlardan bir kısmı incelenmiştir. Çorum Müzesi’nden gerekli izinler alındıktan sonra şamdanlar üzerinde gerekli tüm hazırlıklar yapılmıştır. Her eserin genel özellikleri, ölçüleri, fotoğraf ve çizimleri belirli bir düzen içerisinde anlatılmıştır. Ele alınan şamdanların tamamı pirinç malzemeden, dövme ve döküm tekniğinde üretilmiş eserlerdir. Şamdanların tamamında birleştirme tekniği olarak kılavuz geçme kullanılmıştır. Sadece bir eserde kılavuz geçme tekniğinin yanında lehim tekniği de uygulanmıştır. Süslemeleri sade olup üzerlerinde yazı ve tarih bulunmamaktadır. Şamdanların tarihlendirilmeleri farklı müze ve koleksiyonlardaki örneklerle karşılaştırılarak yapılmıştır. Eserlerin 19.-20. yüzyıl madenî şamdanların özelliklerini taşımaları Geç Dönem Osmanlı eseri olduklarını göstermektedir. Eserlerden bir tanesi müzenin teşhir salonunda sergilenirken 19 tanesi müzenin deposunda muhafaza edilmektedir. Çalışmaya konu olan eserler malzeme, biçim, süsleme ve teknik özelikleri ile döneminin maden sanatının özelliklerini yansıtmaları açısından değerlidir. Şamdanlar günümüzde aydınlatma aracı olarak değil daha çok süs amaçlı kullanılmaktadır. Müzelerin özel koleksiyonlarında veya koleksiyonerlerin arşivlerinde birbirlerinden farklı eserler bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türk-İslam Sanatları , Osmanlı Maden Sanatı , Madenî Şamdan , Çorum Müzesi , Şamdan Kültürü

Etik Beyan

Etik beyan gerektirecek bir çalışma değildir.

Teşekkür

Çorum Müze Müdürlüğü'ne teşekkür ederiz.

Kaynakça

• Akdeniz, Fethi. Van Müzesi’nde Bulunan Osmanlı Dönemine Ait Madeni Mutfak Eşyaları. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Allak, Fırat. İstanbul Türbeler Müzesi’nde Bulunan Madenî Eserler. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Belli, O – Kayaoğlu, İ. G. Anadolu'da Türk Bakırcılık Sanatının Gelişimi- Bakır Yatakları, Üretimi ve Atölyeleri. İstanbul: Sandoz Yayınları, 1. Basım, 1993.
• Bodur, Fulya. Türk Maden Sanatı. İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Sanat Yayınları, 1. Basım, 1987.
• Bozkurt, Nebi. “Şamdan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/328. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ceylan Erol, Elif. “Çankırı Müzesi’nde Bulunan Tekke Şamdanları”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/1 (Haziran 2022), 381-428. https://doi.org/10.14395/hid.1064832.
• Çetinaslan, Mustafa. “Konya Sahip Ata Vakıf Müzesi’nde Sergilenen Vakıf Şamdanlar”. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 15 (2016), 329-359.
• Çevrimli, Nilgün. “Değişik İşlevli Bir Grup Madeni Eser Örnekleri Üzerinde Görülen Ejder Figürleri”. Vakıflar Dergisi 37 (2012), 193-222.
• Çokay, Sedef. Antikçağda Aydınlatma Araçları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayını, 2. Basım, 2000.
• Durmuş, M. Elif. 13.-14. yy. Anadolu’suna Tarihlenen Kandil ve Şamdanlarda Işık Sembolizmi. İstanbul: İTÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Dursun, Necla. “Çorum’da Bakırcılık”. Journal of Turkish Studies 9/5 (Ocak 2014), 799-824. https://www.researchgate.net/publication/314561534_Corum'da_Bakircilik
• Erk, Ahmet. Kars Müzesi’nde Bulunan Etnografik Madeni Takılar. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Esen, Veysel- Bayraktar, M. Sami. “Tokat Şehir Müzesi Ahşap Şamdanları”. Uluslararası İstanbul Multidisipliner Bilimsel Araştırmalar Kongresi. ed. Agit Ferhat Özel. 190-290. İstanbul: İksad Yayınları, 2022.
• Esen, Veysel. Tokat Şehir Müzesi’nde Bulunan Osmanlı Dönemi Aydınlatma Eşyaları. Samsun: On Dokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Göktaş Kaya, Lütfiye Ata, Ebubekir Sıddık. “Şeyh Şabanı Veli Vakıf Şamdanları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87 (Eylül 2018), 153-182.
• Göktaş Kaya, Lütfiye- Özdemir Akyürek, Elif. Safevî Aydınlatma Araçları Kandiller Türkiye ve Dünya Müzeleri Örnekleriyle. Konya: Literatürk Academia Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Göktaş Kaya, Lütfiye. “Alevi Bektaşi Kültüründe ‘Kırkbudak’ Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 40 (2006), 211-229.
• Güler, Gül- Güler, Mustafa. “Urfa Dede Osman Avni Tekkesine Ait Tarikat Eşyaları”. İstem Dergisi 41 (2023), 79-110.
• Harman, Mürüvet. “Kırkbudak Şamdanlar ile İlgili Bir Deneme”. Sanat Tarihi Yıllığı 28 (Haziran 2019), 55-80.
• Hassanein, İbrahim. Memluk Maden Sanatında Selçuklu Etkileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Kandemir, Souadad. Kabartma Tekniği ile Şamdan Uygulamaları. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Güzel Sanatlar Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Karaçay, Çiğdem. Türk Maden Sanatında Kitabeli Pirinç Şamdanlar-Ankara Vakıf Eserleri Koleksiyonu. Ankara: Phoenix Yayınları, 1. Basım. 2024.
• KSAVM, Konya Sahip Ata Vakıf Müzesi. “Konya Sahip Ata Vakıf Müzesi Eski Eser Envanter Fişi”. Erişim 5 Eylül 2024. https://sahipatamuzesi.gov.tr/dosyalar/eser-envanter-fisleri-no-01-622.pdf
• Saka, Erdem. “Nova Berde Gümüş Madenleri”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 6 (2019), 2337-2359.
• Sözen, Metin - Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 17. Basım, 2017.
• Şahin, İlhan. “Çorum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/379-376. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Tuluk, Hasan. “Çorum’da Bakırcılık Sanatının Gizli Kalmış Tarihi Üzerine Birkaç Not”. Çekül Vakfı. Erişim 15 Nisan 2024. https://www.cekulvakfi.org.tr/makale/corum-bakircilik-tarihi-uzerine-birkac-not
• Tunçel, Gül. “Türk Maden Sanatı Kronolojisinde İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'ndeki İki Adet Pirinç Buhurdan”. Milli Folklor Dergisi 2/89 (2011), 257-264.
• Ünlü, Osman. “Klasik Türk Şiirinde Mum Makası: Mıkrâz”. Journal of Turkish Studies Language and Literature 3 (2017), 321-339.
• Vardar, Kadriye Figen. İstanbul’da 18. yy. Mimarisinde Maden İşinin Kullanım Alanları, Teknik ve Süsleme Özellikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1994.