The Influence of Abū al-Ḥasan al-Kharaqānī on Mawlānā’s Thought

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 27, 65 - 86, 30.06.2025

Hamdi Kızıler

https://doi.org/10.51553/bozifder.1649111

Öz

Human beings are entities that possess both physical and metaphysical layers. If a balance between these layers is not maintained, problems arise in both their inner and outer worlds. In order for this balance to be healthy, humans engage in a constant search for meaning. For this purpose, they require perfect role models who embody the ideals of truth, beauty, and self-transformation. Undoubtedly, these models are the prophets and the perfect individuals who follow their path. At this point, the social human’s interaction with other beings comes into play. This interaction may occur not only between historical or contemporary individuals but also between any work, event, or phenomenon. In this study, the significance of both Abū al-Ḥasan al-Kharaqānī and Mawlānā Jalāl al-Dīn al-Rūmī’s interactions and their status as perfect human beings holds an important place within the framework of Sufism. Al-Kharaqānī’s name appears in many Sufi lineages, and his association with the Ṭayfūriyya school of Bāyazīd al-Bisṭāmī through the ʾUwaysī path and his influence on many early sufis of the Naqshbandiyya order demonstrate the wide scope of his influence. It has been identified that Mawlānā was influenced not only by al-Kharaqānī but also by many other sufis. Mawlānā’s acceptance of al-Kharaqānī as a spiritual guide and his frequent praise of him indicate the significant and profound impact al-Kharaqānī had on Mawlānā’s sufi thought. This study explores some of the areas of influence of al-Kharaqānī, a figure of love and ecstasy who lived centuries before Mawlānā, within the framework of sufi thought. The main objective is to understand the states of those engaged in love, ecstasy, and attraction in the sufi tradition, based on the fact that both of these sufis were founding theorists of sufi thought in Anatolia, and to identify the scope of their influence. The scope of this study naturally becomes extensive due to the multifaceted nature of Mawlānā as a great scholar, poet, and thinker, as well as his association with the people of love and ecstasy. However, the study is narrowed down by focusing on Mawlānā’s own expressions about al-Kharaqānī in his Mathnawī. The methodology involves a brief discussion of the ontological structure of human beings and the search for meaning in the introduction, followed by an overview of the role-modelling function of spiritual guides. It has been determined that al-Kharaqānī holds a special place among the other sufis who influenced Mawlānā, and key areas of influence are identified. The frequent references to al-Kharaqānī in Mawlānā’s work, both explicitly and through metaphorical expressions, show that al-Kharaqānī occupies an important place in Mawlānā’s intellectual world. In the subsequent sections of the study, al-Kharaqānī’s influence on Mawlānā is analysed in terms of “mashrab” (spiritual inclination), “kashf” (unveiling) and “ilhām” (inspiration), the ʾUwaysī path, metaphorical expressions, and the duality of outward and inward knowledge. The two figures, both belonging to the “shuṭṭār” group, provide grounds for discussing interactions beyond time and space. However, within the limits of this article, only specific areas based on Mathnawī are identified, and many other aspects are summarised.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Mawlānā , al-Kharaqānī , Influence , Shuṭṭār Path , ʾUwaysī Path , Kashf , Metaphor

Mevlanâ Düşüncesinde Ebu’l-Hasan Harakânî Etkisi

Öz

İnsan hem fiziksel hem de metafizik katmanlara sahip bir varlıktır. Bu katmanlar arasında denge sağlanamazsa iç ve dış dünyasında problemler ortaya çıkar. Dengenin sağlıklı olabilmesi için insan, sürekli bir anlam arayışı içine girer ve bunun için de doğru, güzel ve benlik dönüşümünü gerçekleştirmiş yetkin rol modellere ihtiyaç duyar. Şüphesiz bu modeller, peygamberler ve onların izinden giden kâmil insanlardır. Bu noktada sosyal olan insanın diğer varlıklarla etkileşimi ortaya çıkar. Etkileşim, insanın tarihî veya çağdaş şahsiyetleri arasında olduğu gibi, herhangi bir eser, olay veya olgu arasında da olabilmektedir. Bu çalışmada konu ettiğimiz Ebu’l-Hasan Harakânî ve Mevlânâ Celaleddin-i Rumî’nin hem kâmil insan olmaları hem de etkileşimleri, tasavvuf düşüncesi açısından önemli bir yere sahiptir. Harakânî’nin birçok tarikat silsilesinde adının geçmesi, Üveysîlik tarikiyle Bâyezîd-i Bistâmî’nin Tayfuriyye ekolüne mensup olması, Nakşibendiyye tarikatının ilklerinden olan birçok sûfîyi etkilemesi, onun etki alanının oldukça geniş olduğunu göstermektedir. Mevlânâ’nın sadece Harakânî’den değil birçok sûfîden de etkilendiği tespit edilmiştir. Mevlânâ’nın Harakânî’yi manevî mürşid olarak kabul etmesi ve onu övücü sözlerle anması, Harakânî’nin Mevlânâ’nın tasavvuf düşüncesindeki etkisinin büyüklüğünü ve önemini göstermektedir. Bu çalışmada Mevlânâ’nın kendisinden asırlar önce yaşamış olan aşk ve cezbe ehli Harakânî’nin tasavvuf düşüncesindeki bazı etki alanları incelenmiştir. Hedeflenen amaç ise, her iki sûfînin Anadolu’da tasavvuf düşüncesinin kurucu teorisyenlerinden olmalarından yola çıkılarak tasavvuf geleneğindeki aşk, vecd ve cezbe ehlinin hallerinin anlaşılması ve etki alanlarının tespit edilmesidir. Çalışmada ele alınan her iki sûfînin aşk ve cezbe ehli olması ve Mevlânâ’nın büyük bir âlim, şair, mütefekkir gibi çok yönlülüğü, konunun geniş olmasını zorunlu kılmaktadır. Ancak konu Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde bizzat Harakânî hakkında söylediği kendi ifadelerinden yola çıkılarak bazı çıkarımlarla sınırlandırılmıştır. Araştırmada yöntem olarak giriş kısmında insanın ontolojik yapısı ve anlam arayışı üzerinde kısaca durulmuş, manevî rehberlerin rol modelliği özetlenmiştir. Mevlânâ’nın etkilendiği diğer sûfîler arasında Harakânî’nin özel bir yeri olduğu tespit edilerek öne çıkan etki alanları belirlenmiştir. Harakânî’nin, Mevlânâ’nın düşünce dünyasında önemli bir yere sahip olduğu, eserinde bazen açık bazen de metaforik anlatımlarla sıkça bahsedilmesinden anlaşılmaktadır. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında, Harakânî’nin Mevlânâ üzerindeki etki alanları; meşrep, keşf ve ilham, Üveysîlik, mecaz/sembol veya metaforik anlatım, zâhir ve bâtınî bilgi şeklinde ele alınmıştır. Aslında çalışma konusu olan her iki şahsiyetin şuttârlığından hareketle, zaman ve mekân ötesi birçok alanda etkileşimden bahsetmek mümkündür. Ancak bir makalenin sınırları çerçevesinde, sadece Mesnevî’den hareketle belirli alanların tespiti ve diğer birçok hususu burada özetlemek icap etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Mevlânâ , Harakânî , Etki , Şuttârlık , Üveysîlik , Keşf , Metafor

Kaynakça

• Attâr, Feridüddin. Tezkiretu’l-Evliyâ. nşr. R. Nicholson. Tahran: Dünyâ-yi Kitâb, 1370.
• Beytur, Midhat Baharî. Mesnevi Gözüyle Mevlana. İstanbul: Kırkambar Kitaplığı, 2005.
• Ceyhan, Semih. “Şems-i Tebrîzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/511-516. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Çiftçi, Hasan. “Mevlânâ ile Şems-i Tebrîzî’ye Göre Ebu’l-Hasan-i Harakânî”. Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 6/14 (2005), 565-590.
• Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed b. Abdülhâdî Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Eflâkî, Ahmet. Menâkıbu’l-Ârifîn (Âriflerin Menkıbeleri). çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1995.
• Feyzioğlu, Nesrin. “Laswell’in İletişim Kuramına Göre Mevlânâ’nın Mesnevî’sinde Yer Alan Hasan-ı Harakânî Menkıbelerinin Okunması”. I. Uluslararası Harakanî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Kars: Seyyid Ebu’l-Hasan Harakanî Vakfı, 2012.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-Mahcûb. nşr. Ahmed Rabbânî el-Hücvîrî. Lahor: y.y., 1387/1967.
• Kızıler, Hamdi - Öksüzoğlu, Şerife Elvan. “Mevlânâ ve Yûnus Emre Düşüncesinde Dert Kavramı Bağlamında Metaforik Anlatım”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7/2 (2023), 287-314. https://doi.org/10.32711/tiad.1277844.
• Konuk, Ahmet Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004-2009.
• Kur’ân Yolu. Erişim 20 Şubat 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Mevlânâ Celaleddin-i Rumî. Mesnevî. çev. Veled İzbudak. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Necmeddin-i Kübra. Usûlü Aşere. (Tasavvufî Hayat içinde). çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Öngören, Reşat. “Bir Bilgi Kaynağı Olarak Tasavvufta Keşfin Değeri”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Darulfunun İlahiyat) 5 (2002), 85-96.
• Öngören, Reşat. “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/441-448. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Peirce, Penney. Frekans. İstanbul: Kuraldışı Yayıncılık, 2019.
• Schuon, Frithjof. Spiritual Perspectives and Human Facts. Prennial Books, 1970.
• Seyhan, Ahmet Emin. “Anadolu'nun Manevî Mimarlarından Ebu’l-Hasan el-Harakânî’nin Birlikte Yaşama Tecrübesine Katkıları”. Kafkas Üniversitesi Harakani Dergisi 2/2, (2015).
• Sultan Veled. İbtidânâme. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. Ankara: Güven Matbaası, 1976.
• Tahirulmevlevî. Mesnevî Şerhi. çev. Tahir Olgun. İstanbul: Şamil Yayınları, 2007.
• Tantik, Abdülaziz. “İnsan Etkileşim İçinde Var Olur”. Turkish Aawsat. Erişim 02.02.2025. https://turkish.aawsat.com/home/article/2474311/abdulaziz-tantik/i%CC%87nsan-etkile%C5%9Fim-i%C3%A7inde-var-olur%E2%80%A6.
• Tosun, Necdet. “Üveysîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/400. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. “Harakânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/93-94. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Uludağ, Süleyman. “İslam’da Tasavvuf ve Mevlanâ’nın Tasavvuftaki Yeri”. Mevlânâ Celâleddin Rûmî 800. Yıl. Ankara: Türkiye Yazarlar Birliği, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Keşf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/315-317. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022.
• Uludağ, Süleyman. İslam Düşüncesinin Yapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Ürün, Ahmet Kazım. “Mevlânâ’nın Edebî Kişiliğini Etkileyen Şahsiyetler ve Eserleri”. III. Uluslararası Mevlânâ Kongresi. Konya: 2023.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlham”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/98-100. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Zülfikar, F. Cangüzel Güner. “Kokusunun Nuruyla İrşad Eden Bir Üveysî Velî Ebu’l-Hasan Harakanî”. I. Uluslararası Harakanî Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Kars: Seyyid Ebu’l-Hasan Harakanî Vakfı, 2012.