Implication (Iltizām) as a Type of Signification (Dalāla)

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 27, 439 - 462, 30.06.2025

Enver Şahin

https://doi.org/10.51553/bozifder.1652803

Öz

Logic is generally defined as the art that enables the unknown to be obtained from the known, ensures the distribution of rules and compliance with the human mind from error and helps to distinguish right from wrong. In general terms, the basic rules and subjects of logic were determined in the Organon corpus of Aristotle (d. 322 BC), who is considered the first teacher. However, in time, the Aristotelian commentators and the Stoics in the Hellenistic period felt the need to make some additions to these topics. The tradition of understanding and interpreting Aristotelian texts and making some additions to them was continued in Islamic logic. Many topics that were not included in Aristotelian logic, such as the distinction between conception and assent, conditional propositions, some types of modality and conditional syllogisms, were added to Islamic logic by various logicians who grew up in the Islamic World. One of the topics added to logic is the signification (dalāla). The issues of language were simultaneously dealt with in logic along with the issues of signification. By examining the language and signification in depth they used logic not only as a tool for thinking but also as a tool for unravelling the foundations of language and meaning. The article is about issue of signification, which is one of the basic subjects of the conception logic. In general, it is defined as something that gives information about something else but in a more specific sense, it is defined as something that requires something else to be understood. The signification is seen as a tool that provides a connection between words and meaning in logic. The subject of signification, which is included in many disciplines such as philosophy of language, uṣūl al-fiqh, rhetoric, and bayān in different contexts, is dealt with together in the Islamic logic tradition as an addition to wording before the discussions on taṣawwurāt and wording begin. It is estimated that the subject of signification, was first was included in logic by Ibn Sīnā (d. 1037). In this context, the discussion focuses on meaning of signification, its classifications and the relationships between these classifications are structured. However, it is observed that some objections have been raised against the parts of signification in the history of Islamic logic. The main purpose of this article is firstly to examine how word, meaning and signification are defined, how signification is classified and what these classifications, and what the parts mean, and then to express these objections raised by logicians about whether the implicative signification (al-dalāla al-iltizāmiyya) should be accepted as a type of signification, and finally to discuss the answers to these objections. In this study, the method of detailed textual analysis will be used, and the sources in the literature in which the subject of demonstration is mentioned will be compared with one another. In doing so, the study will draw upon the works of key figures in the tradition of classical logic, including Abū Naṣr al-Fārābī (d. 950), Ibn Sīnā, al-Ghazālī (d. 1111), Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 1210), Afḍal al-Dīn al-Khūnajī (d. 1248), Athīr al-Dīn al-Abharī (d. 1265) and Najm al-Dīn al-Kātibī (d. 1277).

Anahtar Kelimeler

Logic , Signification , Implicative Signification , Waḍʿ , Meaning

Bir Delâlet Türü Olarak İltizâm

Öz

Mantık, genel olarak bilinenlerden hareketle bilinmeyenin elde edilmesini sağlayan, kurallarına riayet edildiğinde insan zihnini hatadan emin kılan ve doğru ile yanlışı birbirinden ayırt etmeye yarayan sanat olarak tanımlanmaktadır. Genel hatlarıyla mantığın temel kuralları ve konuları, ilk öğretmen olarak kabul edilen Aristoteles’in (MÖ. 322) Organon külliyatı içerisinde belirlenir. Fakat zaman içerisinde Helenistik dönemdeki Aristoteles şarihleri ve Stoacılar bu konulara bazı ilaveler yapma gereği hissetmişlerdir. Aristoteles metinlerini anlama, yorumlama ve onlara bazı ilaveler yapma geleneği, Müslüman mantıkçılar tarafından yazılan eserlerde de devam ettirilmiştir. Başta tasavvur ve tasdik ayrımı, şartlı önermeler, bazı modalite türleri ve şartlı kıyaslar gibi Aristoteles mantığı içerisinde olmayan birçok konu, İslam dünyası içerisinde yetişen çeşitli mantıkçılar tarafından mantığa ilave edilmiştir. Mantığa ilave edilen konulardan biri de delâlet bahsidir. Delâlet bahsiyle birlikte dil meseleleri eş zamanlı olarak mantık içerisinde ele alınmıştır. Dil ve delâlet meselelerini derinlemesine incelemekle onlar, mantığı sadece bir düşünme aracı olarak değil, aynı zamanda dilin ve anlamın temellerini çözme aracı olarak da kullanmışlardır. Bu makale tasavvur mantığının temel konularından biri olan delâlet bahsi hakkındadır. Delâlet, genel olarak bir şeyin başka bir şey hakkında bilgi vermesi olarak tanımlanmakla beraber daha özel anlamıyla ise anlaşılmasıyla başka bir şeyin anlaşılmasını gerektiren şey olarak tarif edilmektedir. Delâlet, mantıkta lafız ile mana arasında bağlantıyı sağlayan bir araç olarak görülmektedir. Dil felsefesi, fıkıh usulü, belagat, beyân gibi birçok disiplin içerisinde farklı bağlamlarda yer alan delâlet konusu, İslam mantık geleneği içerisinde tasavvurat kısmındaki lafız bahislerine başlanmadan önce ele alınmaktadır. Delâlet konusunun ilk olarak İbn Sînâ (v. 1037) tarafından mantığa dâhil edildiği tahmin edilmektedir. Bu bölümlerde delâletin ne anlama geldiği, hangi kısımlara ayrıldığı ve bu kısımlar arasındaki ilişkilerin nasıl düzenlendiği üzerinde durulmaktadır. Bununla beraber İslam mantık tarihi içerisinde delâletin kısımlarına bazı itirazların yöneltildiği görülmektedir. Bu makalenin temel amacı öncelikle lafız, mana/anlam ve delâletin nasıl tanımlandığı, delâletin hangi kısımlara ayrıldığı, bu kısımların ne anlama geldiği üzerinde durmak, daha sonra mantıkçılar tarafından iltizâmî delâletin bir delâlet türü olarak kabul edilip edilmeyeceğine yönelik ileri sürülen bu itirazları dile getirmek, sonucunda ise bu itirazlara verilen cevapları tartışmaktır. İncelemede detaylı metin analizi metodu kullanılacak ve delâlet bahsinin zikredildiği literatürdeki kaynaklar birbiriyle mukayese edilecektir. Bu yapılırken geleneksel mantığın kurucu simaları Ebû Nasr el-Fârâbî (v. 950), İbn Sînâ, Gazzâlî (v. 1111), Fahreddin er-Râzî (v. 1210), Efdalüddin el-Hûnecî (v. 1248), Esîrüddin el-Ebherî (v. 1265) ve Necmüddin el-Kâtibî’nin (v. 1277) eserlerinden istifade edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mantık , Delâlet , İltizâmî Delâlet , Vaz‘ , Anlam

Kaynakça

• Ayhan, Nazmiye. Necmüddin Muhammed b. Musa es-Seravî’nin Risale fi’l-Mantık Adlı Eserinin Tahkik, Tercüme ve Değerlendirmesi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Behmenyâr, b. Merzübân. et-Tuhassîl. Tahsis ve Ta‘lîk Murteza Mutahharî, Tahran: İntişârât-ı Danişgâh-ı Tahran, 1393.
• Bendehî, Fahruddin Ali el-Bediî. Risâle fî envâ’î delâleti’l-elfâz. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 4862, 36a-41b.
• Bendehî, Fahruddin Ali el-Bediî. Şerhu Mûcez li’l-Hûnecî fî’l-Mantık. Mısır-Kuveyt: Dâru’l-İhyâi’t-Türâs ve’l-Hidemâtü’r-Rakamiyye-Dârü’z-Ziyâ li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2024.
• Bolay, M. Naci. Farabi ve İbni Sina’da Kavram Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları 1989.
• Bingöl, Abdulkuddüs. Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Durusoy, Ali. “Aristoteles’ten Gazzâlî’ye Klasik Mantıkta Anlam Kuramı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2005/1), 37-52.
• Ebherî, Esîrüddin. Tenzîlü’l-efkâr fî ta‘dîli’l-esrâr. çev. Kamil Kömürcü-Ekrem Sefa Gül. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2022.
• Ebherî, Esîrüddin. Unvânu’l-hakk ve burhânü’s-sıdk. thk. Zeynülabidin Hüseynî. İstanbul: Dâru’n-Neşr Câmiatü İbn Haldûn, 2024.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Elfâzü’l-müsta‘mele fî’l-mantık-Mantıkta Kullanılan Lafızlar. çev. Yaşar Aydınlı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Fârâbî, Ebu Nasr. Kitâbü’l-hurûf-Harfler Kitabı. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Fârâbî, Ebu Nasr. “Peri Hermeneias”. el-Mantık inde’l-Fârâbî. thk. Refik el-Acem. 133-164. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1985.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2011.
• Gazzâlî, Ebû Hamid. Mi‘yâru’l-ilm-İlmin Ölçütü. çev. Ali Durusoy-Hasan Hacak. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Hamevî, İbn Vâsıl. Commentary the Jumal on Logic. ed. Khaled El-Rouayheb. Leiden: Brill, 2022.
• Hûnecî, Efdalüddin. Keşfü’l-esrâr ‘an gavâmizi’l-efkâr. thk. Khaled el-Rouayheb. Tahran/Berlin: Iranian Institute of Philosophy and Institute of İslamic Studies Free University of Berlin, 1389.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin. Kitâbü’ş-şifâ: el-Medhal-Mantığa Giriş. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin. el-İşârât ve’t-Tenbihât-İşaretler ve Tembihler. çev. Ömer Türker-Ali Durusoy-Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Hüseyin. Kitâbüş-şifâ: İbâre-Yorum Üzerine. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İltaş, Davut. Fıkıh Usulünde Mütekellimîn Yönteminin Delâlet Anlayışı. İstanbul: İslâm Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2011.
• Kâtibî, Necmüddin. Câmi‘u’d-dekâik fî keşfi’l-hakâik. çev. Selman Sucu vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2022.
• Mehmed Halis Efendi. Mîzânü’l-ezhân. (Mantık Metinleri-I). haz. Kudret Büyükçoşkun. İstanbul: İşaret Yayınları, 1998.
• Mostarî, Mustafa b. Yusûf. Şerhu-îsâgûcî. nşr. Yançeli Muhammed Tevfik. İstanbul: Dârü’t-Tıbaati’l-Âmire, H 1316.
• Özpilavcı, Ferruh. Kâtibî Şemsiyye Risâlesi Tahkik Çeviri ve Şerh. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Râzî, Fahreddin. Mantıkü’l-Mülahhas. thk. A. Karamelekî-A. Asgarinejad. Tahran: İntişârât-ı Dânişgah-ı İmam Sadık, 1382.
• Râzî, Kutbuddîn. Tahrîrü’l-kavâi‘di’l-mantıkiyye bi şerhi’r-risâleti’ş-Şemsiyye. İstanbul: Ahmed Efendi Matbaası, 1907.
• Sâvî, Ömer b. Sehlân. el-Besâ’irü’n-Nasîriyye fî ilmi’l-mantık. nşr. Refik el-Acem, Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1993.
• Senûsî, Muhammed b. Yunus. Muhtasar fî İlmi’l-Mantık. Kahire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1875.
• Şahin, Ali Rıza. Zeynuddin el-Keşşi’nin Hadâiku’l-hakâik Adlı Eserinin Mantık Bölümünün Tasavvurat Kısmının Tahkîki, Tercümesi ve Değerlendirmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Şahin, Enver. Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkiki ve Değerlendirmesi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. el-Mutavvel-Şerhu Telhîsi’l-Miftâh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-‘Arabî, 2004.
• Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Ali Muhammed Sâbir el-Ömerî el-Fârûkî. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm. thk. Refik el-A‘cem. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Tûsî, Nasîrüddin. Esâsü’l-iktibâs fi’l-mantık. nşr. Hasan eş-Şafii-Muhammed es-Saîd Cemalüddin. Kahire: Meclisü’l A‘la es-Sekâfe, 2004.
• Tûsî, Nasîrüddin. Tecridü’l-mantık. Beyrut: Müessesetü’l-E‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1988.
• Urmevî, Sirâceddin. Beyânü’l-hakk. İstanbul: Atıf Efendi Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1567, 1a-147a.
• Yılmaz, Fetullah. “Mutabakat, Tazammun ve İltizam Delâletlerinin Kökeni ve Fıkıh Usûlüne Girişi”. Usûl İslam Araştırmaları 26 (Temmuz 2016), 101-136.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usulü ve Klasik Mantık. Ankara: İlahiyat, 2020.