XVI. Yüzyılda İstanbul'daki Halveti Tekkelerinde Mekansal İşleyiş: Tekkelerin Mensup Oldukları Külliye İçindeki Diğer Birimlerle İlişkileri

Yıl 2018, Cilt: 3 Sayı: 1, 214 - 239, 01.06.2018

Ayşe Bölükbaşı

https://doi.org/10.33905/bseusbed.425522

Öz

XVI. yüzyılda Osmanlı toplumsal hayatında en etkili tarikatlarından
biri Halvetilikti. Halvetiler sahip oldukları bu gücü devlet idarecilerinin
desteğine borçluydu. Bu sayede payitaht İstanbul başta olmak üzere birçok
şehirde yaygın bir tekke ağına sahip olmuşlardı. Halveti tekkeleri çoğunlukla
devlet adamları tarafından inşa edilmiş irili ufaklı külliyelerin
içerisindeydi. Söz konusu tekkeler mensup oldukları külliyelerin diğer
birimleriyle irtibat ve etkileşim halindeydi. Cami, mescid, darülhadis,
medrese, imaret, hamam gibi yapılarla tekkeler arasında gerek mekan, gerekse
personel açısından ortaklıklar mevcuttu. Tekke mensupları kimi zaman  külliyenin diğer birimlerinde görev
alabiliyor; zikir, tevhid, sema gibi tasavvufi ritüelleri icra ederken diğer
birimlere ait mekanları kullanabiliyor; kimi zamanda diğer birimlerin çeşitli
imkanlarından faydalanabiliyordu. Bütün bunlar Halvetiliğe mensup kişilerin
geniş toplumsal kesimlerle irtibat kurmasını sağladığı gibi, tarikatın etkisini
azami seviyeye çıkarıyordu. Bu durum başlangıçtan itibaren tekke banilerinin
arzu ettiği ve bilinçli olarak alt yapısını hazırladığı bir sürecin
neticesiydi.  

Anahtar Kelimeler

tekke, Halvetiyye, tevhidhane

Spatial Functioning in Khalwati Convents in the XVI. Century of Istanbul: Relations of Tekke Units to Other Structures in the Complex

Öz

In the XVI. century, Khalvatiyya was one of the most influential orders in Ottoman social life. The order of Khalwatiyya owed this power to the support of government officials. In this respect, they had a widespread convent network in many cities, especially in Istanbul. Khalwati convents were mostly in the large or small complexes built by the statesmen. These convents were in contact and interaction with other units of the complexes they belonged to. There were partnerships in terms of space and staff between the convents and the mosque, masjid, madrasah, darülhadis, imaret, hamam of the complex. The members of a convent sometimes can get a job in other units of the complex; can use the spaces belonging to other units while they were performing the mystical rituals like zikir, tawhid, sema ; and sometimes  they were able to benefit from the various facilities of other units. All this helped to keep members of Khalwatiyya in touch with the broader social sectors, as well as maximizing the influence of the order. From the beginning, it was the result of a process in which the patrons of these convents wanted and consciously prepared their sub-structure.

Anahtar Kelimeler

convent, Khalwatiyya, tevhidhane, darülhadis

Kaynakça

• Vakfiyeler ve Arşiv Belgeleri
• Atik Ali Paşa Vakfiyesi, Süleymaniye, Esad Efendi, nr. 3673, vr. 18b–23a.
• Doğancı Ahmed Paşa Vakfiyesi, VGMA.D (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi Defterleri), nr. 503, s. 327-336.
• Ferruh Kethüda Vakfiyesi, VGMA. D, nr. 570, s. 57-60; Vakfiyenin Türkçesi,VGMA. D, nr. 2111, s. 140-148.
• Habeşi Mehmet Ağa Vakfiyesi, TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 3028.
• Hüsrev Kethüda Vakfiyesi, VGMA. D, nr. 1592, s. 1-40.
• Nurbanu Sultan Vakfiyesi, VGMA.D, nr. 2113, s. 281-309; Vakfiyenin Türkçesi, VGMA. D, nr. 1766, s. 136-170.
• Perizad Hatun Vakfiyesi, VGMA. D, nr. 570, s. 213–219; Vakfiyenin Türkçesi; VGMA. D, nr. 2220, s. 175-183.
• Piyale Paşa’nın Vakfiyeleri, EV.VKF, 4/34; VGMA. D, nr. 573, s. 111–115.
• Sinan Erdebili Vakfiyesi, VGMA.D, nr. 571, s. 1.
• Sokollu Mehmed Paşa Vakfiyesi, VGMA. D, nr. 572, s. 27–63; Vakfiyenin Türkçesi; VGMA. D, nr. 2104, s. 442-478.
• Şah Sultan Vakfiyesi’nin Osmanlı Türkçesi Tercümesi, EV.VKF (Başbakanlık Osmanlı Arşivi Vakfiyeler Tasnifi), 9/20; Vakfiyenin Türkçe Tercümesi nr. 1993, s. 11–17.
• Şemsi Paşa Vakfiyesi, VGMA.D, nr. 1489; nr. 456, s. 105–122.
• Makale ve Kitaplar
• Artan, Tülay, "In the Tracks of a Lost Palace", 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi (9th International Congress of Turkish Art),İstanbul, 1991, IX, 197-203.
• Artan, Tülay, "The Kadırga Palace: An Architectural Reconstruction", Muqarnas ,Cambridge 1993, X, 201-211.
• Ayvansarayi Hüseyin Efendi, Ali Sâtı Efendi, Süleyman Besin Efendi, Hadikat’ül Cevami/İstanbul Camileri ve Diğer Dini Sivil Mimari Yapılar, İstanbul 2001.
• Baltacı, Cahid, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1976..Barkan, Ömer Lütfi; Ekrem Hakkı Ayverdi, 953 (1546)Tarihli İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri, İstanbul Enstitüsü, İstanbul 1970.
• Bölükbaşı, Ayşe, "Halveti Tekkelerinin İnşasında Devlet İdarecilerinin Rolü" History Studies (Prof. Dr. Şerafettin Turan'a Armağan), cilt 6, Nisan 2014, sayı 3, s. 71-87.
• Bölükbaşı, Ayşe, XVI. Yüzyılda İstanbul'daki Halveti Tekkeleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, dan. Prof. Dr. İlknur Kolay, İstanbul 2015.
• Bölükbaşı, Ayşe, "Osmanlı Tekkeleri'nde Beslenme XVI. Yüzyılda İstanbul'daki Halveti Tekkeleri Örneği", Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, vol.3, sayı: 1 (Bahar, 2018), s.83-112.
• Canatar, Mehmet, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 1009 (1600) Tarihli, İstanbul 2004.
• Evliya Çelebi bin Derviş Muhammed Zilli, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul 1996, c. I.
• Gerlach, Stephan, Türkiye Günlüğü 1573-1576, ed. Kemal Beydilli, İstanbul 2006.
• Mecdî Mehmet Efendi, Hadaiku’ş-Şakaik, nşr. Abdülkadir Özcan, İstanbul 1989.
• Menâkıb-ı Meşayih-i Zaviye-i Koruklu, Arşiv no: 37 Hk 1012/21, vr. 341b.
• Nev'izade Atâi, Hadaiku’l- Hakaik fi Tekmileti’l-Şakaik, nşr.Abdülkadir Özcan, İstanbul 1989.
• Necipoğlu, Gülru, The Age of Sinan- Architectural Culture in The Ottoman Empire, London 2005.
• Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf, Anadolu’da Sufiler Devlet ve Ulema (16. Yüzyıl), İstanbul 2000.
• Tanman, M. Baha, İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri,Tipoloji Denemeleri, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1990.
• Tanman, M. Baha, "Piyale Paşa Külliyesi’nin Yerleşim Düzeni ve Mimarisi" Piyale Paşa Camii 2005-2007 Restorasyonu, İstanbul 2011.
• Tanman, M. Baha, "Kitchens of the Ottoman Tekkes as Reflections of Imarets in Sufi Architecture", Feeding People, Feeding Power–Imarets in the Ottoman Empire, N. Ergin, C. K. Neumann, A. Singer (eds.), Eren Press, İstanbul 2007, s. 211-239.
• Tanman, M. Baha, "Sinan'ın Mimarisi Tekkeler", Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri, İstanbul 1988.
• Tanman, M. Baha, "Cafer Paşa Külliyesi", Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul 1994, II, 367-369.
• Tanman, M. Baha, "Merkez Efendi Külliyesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ankara 2004, XXIX, 202-205.
• Turnalı, A. Bilgin, "Cafer Paşa Tekkesi", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1992, VI, 555.
• Yusuf Sinaneddin b. Yakup, Menâkıb-ı Şerif-i ve Tarikat-nâme-yi Piran ve Meşayih-i Tarikat-ı Aliyye-i Halvetiyye, İstanbul 1290.
• Yüksel, İ. Aydın, Osmanlı Mimarisinde Kanuni Sultan Süleyman Devri: İstanbul (1520-1566), İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 2004.