Hanefî Mezhebinde Kurucu İmâmların İcâre Akdinde Görüş Ayrılıklarının Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 2, 95 - 107, 30.11.2025

Ömer Faruk Atan , Remzi Şeker

Öz

Çalışmada, Hanefî mezhebinin kurucu fakîhleri olan İmâm Ebû Hanîfe, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed arasında, İslâm hukukunun muâmelât alanında önemli bir yere sahip bulunan icâre akdiyle ilgili ortaya çıkan ihtilâflar ve bu ihtilâfların dayandığı deliller detaylı bir şekilde incelenmiştir. Araştırmada ilk olarak İslâm hukuk geleneğinde ihtilâf kavramı ve tarihî gelişimi zikredilmiş; ihtilâfın sebepleri, doğurduğu sonuçlar ve fıkhî alandaki önemi ifade edilmeye çalışılmıştır. Daha sonra Hanefî fakîhleri arasında icâre akdi bağlamında vuku bulan görüş ayrılıkları tespit edilerek fürû ve usûl açısında değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan çalışma neticesinde kurucu imâmlar arasında icâre akdine dair meselelerde ortaya çıkan görüş farklılıklarının bazı durumlarda müşterek kanaate, bazılarında ise karşılıklı muhalefete dönüştüğü tespit edilmiştir. İmâm Ebû Hanîfe’nin bazı meselelerde talebeleri olan İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed ile aynı kanaatte olduğu; birçok konuda ise talebelerinin ittifak ederek hocalarından ayrıldıkları veya kimi meselelerde üç imâmın birbirinden bağımsız görüşler beyan ettiği görülmüştür. Bu ihtilâfların, Hanefî mezhebindeki görüş zenginliğinin yanı sıra fikrî olduğunu göstermektedir. Ayrıca ihtilâfların, çoğunlukla dayandığı delillerin zannî olması, hadislerin sıhhat derecelerine ilişkin değerlendirmeler, bu delillerle ilgili farklı tercihler, dönemin piyasa şartları, maslahatın farklı yorumlanması ve bunlara bağlı olarak ictihâdî usûl farklılıkları gibi çeşitli sebeplerden kaynaklandığı belirlenmiştir. İmâmeyn’in kadılık görevleri nedeniyle uygulama pratiğine sahip olmaları da bu ihtilâfların oluşmasına zemin hazırlamıştır. Bu ilmî ihtilâflar, Hanefî fıkhının dinamik, zengin ve eleştirel yapısını ortaya koymakla kalmayıp aynı zamanda fıkhî düşüncenin gelişiminde eleştirel ve çoğulcu bir yöntem anlayışının tesis edildiğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , İhtilâf , Borçlar Hukuku , İcâre Akdi , Hanefî Mezhebi

Evaluation of the Differences of Opinion of the Founding Imams in the Hanafi School on the Ijārah Contract

Öz

Our study thoroughly examines the scholarly disagreements among the founding jurists of the Hanafi school -Imām Abu Hanifa, Imām Abu Yusuf and Imām Muhammad- regarding the lease contract (ijārah), a significant topic within Islamic transactional law. The first chapter defines the concept of disagreement (ikhtilāf) in the Islamic legal tradition, outlining its historical development, causes, consequences, and legal importance, thus establishing a theoretical foundation. The second chapter systematically analyzes the differing opinions among Hanafi jurists on the lease contract, offering jurisprudential and methodological evaluations of these differences. The findings reveal that differences among the founding imāms concerning lease-related issues sometimes led to consensus, while in other cases, they rasulted in mutual opposition. Imām Abu Hanifa agreed with his students, Imām Abu Yusuf and Imām Muhammad, on certain matters; however, often the students united in views diverging from their teacher, or each imām expressed independent opinions. This demonstrates the encouragement of scholarly consultation and openness to independent reasoning (ijtihād) within the Hanafi school. Furthermore, most disagreements were based on speculative (zannī) rather than definitive (qaṭʿī) evidence. The causes of these differences include social conditions, preferences in evidentiary sources, varying interpretations of legal interests (maṣlaḥah), differing assessments of hadith authenticity, and methodological diversity in ijtihād. The imāms’ judicial experience also contributed to these differing views. Overall, these scholarly disagreements not only reveal the dynamic and rich nature of Hanafi jurisprudence but also illustrate the establishment of a critical and pluralistic methodological approach in Islamic legal thought.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ikhtilāf , Contract Law , Ijārah Contract , Hanafī Mazhab

Kaynakça

• Aclûnî, İ. İ. (1988). Keşfü’l-hafâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Ahmed b. Hanbel. (1995). el-Müsned (A. M. Şâkir, Ed.). Beyrut: Mü’essesetü’r-Risâle.
• Ahmet Cevdet Paşa. (1875). Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye. İstanbul: Matbaa-yı Osmaniye.
• Ali Haydar. (1914). Dürerü’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Aynî, M. b. A. (2000). el-Binâye. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Bâbertî, E. M. b. M. b. A. (1970). el-İnâye fî Şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Bardakoğlu, A. (2000). İcâre. Diyanet İslâm Ansiklopedisi.
• Beyhakî, E. M. H. b. S. (1970). Edebü’l-kâdî (F. ed-Deşrâvî, Haz.). Tunus: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî.
• Buhârî, M. b. İ. (1907). el-Câmiu’s-sahîh. İstanbul: Dârü’l-Hadîs.
• Cessâs, A. b. A. (1995). Muhtasaruİhtilâfi’l-ulemâ. Beyrut: Dârü’l-Fikr.
• Cürcânî, S. Ş. (2000). et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Dönmez, İ. (1994). İslâm Hukuk Usulü Açısından Fıkıh Mezheplerindeki Görüş Ayrılıklarının Sebepleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları.
• Ebû Dâvûd, S. b. el-Eş‘as b. İ. es-Sicistânî el-Ezdî. (2015). SünenüEbî Dâvûd. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle Naşirûn.
• Ebû Zehrâ, M. (1997). Usûlü’l-fıkh (A. Şener, Çev.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Halebî, İ. M. (2005). Mülteka’l-ebhur. Kahire: Mektebetü’l-Kütüb.
• Haddâdî, E. B. b. A. (1885). el-Cevheretü’n-neyyireŞerhu Muhtasar-il-Kudûrî. Kahire: Mahmud Bey Matbaası.
• Haskefî, A. M. b. A. Dımaşkî. (2002). ed-Dürrü’l-muhtârŞerhuTenvîrü’l-ebsâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• İbn Âbidîn, M. (1994). Reddü’l-muhtârʿala’d-Dürr’i’l-muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• İbn Hazm, A. b. A. (1983). el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm (A. Şekrî, Ed.). Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezhariyye.
• İbn Hümâm, K. (1970). Fethu’l-kadîr. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabiyye.
• İbn Manzûr, E. F. C. b. M. b. A. el-Ensârî. (2009). Lisanü’l-‘Arab. Beyrut: Darü’s-Sadr.
• İbn Mâce, M. b. Y. (1930). es-Sünen. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezhariyye.
• İbn Nuceym, Z. b. İ. b. M. el-Mısrî. (1997).el-Bahru’r-râîkŞerhu Kenzi’d-dekâik. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî.
• İbn Nüceym, Z. (1999). el-Eşbâh ve’n-nezâir. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezhariyye.
• Kâsânî, A. b. A. (1986). Bedâi‘u’s-sanâi‘ fî Tertîbi’ş-şerâi. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabiyye.
• Keskin, Ş. (2017). Fıkıh Usûlündeİçtihad (2. bs.). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Kudûrî, E. H. A. b. E. B. M. b. A. el-Kudûrî. (2015). el-Muhtasar. Pakistan: Mektebetü’r-Ruhbânû.
• Mâlik b. Enes. (1951). el-Muvatta’ (M. F. Abdulbâkî, Ed.). Kahire: Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye.
• Mevsılî, H. b. G. (2005). el-İhtiyâr. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezhariyye.
• Meydânî, A. b. T. b. H. b. İ. el-Hanefî.(2010).el-Lübâb fî Şerhi’l-Kitâb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Mergînânî, E. B. B. B. A. b. E. B. b. A. el-Fergânî. (2004). el-Hidâye fî Şerhi Bidâyeti’l-mubtedî. Beyrut: Dârüİhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî.
• Nablusî, A. b. İ. (1890). el-Hadâiku’n-nediyye. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif.
• Özen, Ş. (2000). İhtilâf. Diyanet İslâm Ansiklopedisi, 21, 565.
• Özsoy, H. (2010). İslâm Hukukunda İhtilâf ve İhtilâfın Meşruiyeti. Ankara: Fecr Yayınları.
• Serahsî, Ş. b. A. (1993). el-Mebsût. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife.
• Şâfiî, M. b. İ. (1940). er-Risâle. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-ʿArabî.
• Şah Veliyyullahed-Dihlevî. (1996). Huccetullah’i’l-bâliğa. Kahire: Dârü’l-Kütüb.
• Şeybânî, M. b. H. (1986). el-Câmiu’s-sağîr. Karatşî: ‘Alemü’l-Kütüb.
• Şeybânî, M. b. H. (2012). el-Asl. Beyrut: Dârü’bniHazm.
• Şeyhîzâde, A. b. M. b. S. (2015). Mecma’u’l-enhur fî Şerhi Mülteka’l-ebhur. İstanbul: Tereke Yayınevi.
• Taberî, M. b. C. (1967). Târîhu’l-ümemve’l-Mülûk (M. E. İbrâhîm, Thk.). Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif.
• Tehânevî, M. Â. (1996). KeşşâfIstılâhâti’l-fünûnve’l-‘Ulûm. Beyrut: MektebetüLübnânNâşirun.
• Yavuz, Y. Ş. (1983). İslâm Hukukunda Mezhepler Arası İhtilâfın Sebepleri. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 47–64.
• Yavuz, Y. Ş. (2000). İhtilâf. Diyanet İslâm Ansiklopedisi.
• Zeydân, A. (1999). el-Medhal ilâ Dirâsati’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye (8. bs.). Beyrut: Müessetü’r-Risâle.
• Zeylaî, E. M. F. O. b. A. b. M. b. Y. (2000). Tebyînü’l-hakâik, ŞerhüKenzü’d-dekâik. Beyrut:Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Zuhaylî, V. (1953). el-Fıkhü’l-İslâmî ve Edilletüh. Kahire:Matbaatü’l-Ezher.