Hz. Peygamber’in Doğum Yıldönümü Münasebetiyle Gerçekleştirilen Mevlid Törenleri: Memlükler Örneği

Yıl 2025, Sayı: 26, 22 - 42, 25.12.2025

Adnan Kara

https://doi.org/10.34085/buifd.1755732

Öz

Hz. Muhammed’in doğum yıldönümünü anmak amacıyla gerçekleştirilen mevlid törenleri, İslâm tarihinde sadece dinî bir etkinlik olmanın ötesine geçerek sosyal ve siyasal boyutlar taşıyan bir kültürel pratik haline gelmiştir. Bu kutlamaların kurumsal ve resmî bir nitelik kazanması, ilk olarak Fâtımîler döneminde, özellikle Halife Muiz Lidînillah’ın (341-365/953-975) hilafeti sırasında başlamıştır. Makrîzî (ö. 845/1442) ve Sehâvî (ö. 902/1497) gibi tarihçilerin eserlerinde, bu dönemde mevlid merasimlerinin saray çevresinde, devlet erkânının iştirakiyle düzenlenmeye başladığına dair açık bilgiler yer almaktadır. Ancak mevlid törenlerinin geniş halk kitlelerinin katılımıyla büyük bir organizasyona dönüştüğü ilk örnekler, Erbil atabeyi Muzafferüddin Gökböri (586-630/1190-1233) tarafından gerçekleştirilmiştir. Gökböri’nin tertip ettiği mevlid merasimleri hem halkın hem de ulemânın ve tasavvuf erbabının katılımıyla büyük bir sosyal hareketlilik yaratmış, zamanla bu kutlamalar başka coğrafyalarda da örnek alınmıştır. Mevlid törenleri, Hz. Peygamber’e duyulan sevgi, saygı ve bağlılığın sembolik bir ifadesi haline gelmiş; İslam toplumlarındaki dinî aidiyetin yeniden ifade edildiği ve kolektif kimliğin güçlendirildiği önemli bir sosyal ritüele dönüşmüştür. Özellikle Türk-İslâm kültüründe bu merasimler, sadece bir anma faaliyeti değil aynı zamanda toplumun farklı kesimlerinin bir araya geldiği ve sosyal dayanışmanın pekiştirildiği etkinlikler olarak öne çıkmıştır. Bu çalışmada, Memlükler döneminde mevlid kutlamalarının nasıl icra edildiği, törenlerin içerik ve biçim açısından hangi yapısal unsurları barındırdığı ele alınmaktadır. Gerek saray çevresindeki resmî törenler gerekse halk nezdindeki katılımlar karşılaştırmalı bir perspektifle değerlendirilmektedir. Ayrıca mevlid merasimlerinde takip edilen protokol, düzenlenen faaliyetlerin mekânsal dağılımı ve törensel düzenin siyasî otoriteyle ilişkisi de araştırmanın temel sorunsalları arasında yer almaktadır. Memlükler gibi güçlü bir askerî-bürokratik yapıya sahip bir devlette mevlid kutlamalarının işlevi hem dinî hem de sosyo-politik açılardan tarihsel bağlam içinde incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Memlükler , Dini Törenler , Mevlid Kutlamaları , Mevlid , Mevlid-i Nebi.

Mawlid Celebrations on the Anniversary of the Prophet Muhammad’s Birth: The Mamluks Example

Öz

Throughout Islāmic history, mawlid ceremonies commemorating the Prophet Muhammad's birth have evolved from simple religious observances into culturally significant events with social and political implications. The institutional and official character of these celebrations first emerged during the Fāṭimid period, particularly under the caliphate of Khalīfa Muʿizz li-Dīn Allāh (341-365/953-975). In the books of historians such as al-Maqrīzī (ö. 845/1442) and al-Sakhāwī (ö. 902/1497), there are explicit accounts indicating that during this period mawlid ceremonies began to be organized within the palace milieu with the participation of state officials. However, the transition of the mawlid into mass public events is largely attributed to Muzafferuddīn Gökböri (586-630/1190-1233), the atabeg of Erbil, who organized elaborate ceremonies involving scholars, Sūfīs, and the general populace, setting a precedent that spread across the Islāmic world. These ceremonies came to symbolize communal reverence for the Prophet and served as a platform for expressing religious devotion, strengthening collective identity, and fostering social unity. In the Turk-Islām culture, the mawlid gained further significance as a means of integrating diverse social groups through shared religious celebration. This study focuses on the structure and content of mawlid celebrations during the Mamlūk period, analyzing both official state-sponsored rituals and popular participation. It examines ceremonial protocols, spatial arrangements of events, and the interplay between political authority and religious expression. By exploring how these ceremonies functioned within the Mamlūk state's militarized bureaucratic framework, the study highlights the mawlid’s role as both a spiritual practice and a tool of socio-political consolidation. The research thus sheds light on how religious ritual was adapted to serve the broader aims of governance and public order in medieval Islāmic societies.

Anahtar Kelimeler

Mamluks , Religious Ceremonies , Mawlid Celebrations , Mawlid , Mawlid al-Nabi.

Kaynakça

• Ağçoban, Fatma Gül. Osmanlı’da Mevlid Kültürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Akarpınar, R. Bahar. Türk Kültüründe Dinî Törenler ve Mevlit Kutlamaları. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Aşûr, Abdülfettâh. el-Müctemaü’l-Mısrî. Kahire: Dâru’n-Nahda, 1992.
• Atalar, Münir. “Emîr-i Hac”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/131-133. İstanbul: 1995.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/245-247. Ankara: 2020.
• Banarlı, Nihad Sami. Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
• Beyhakî, Ebû Bekir. Delâilü’n-nübüvve. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 1408/1988.
• Birışık, Abdülhamit. “Hint Alt Kıtasında Hz. Peygamberin Doğumunu Anma Etkinlikleri ve Mevlid Geleneği”. İstanbul Müftülüğü Dergisi 1 (2007), 60-63.
• Buhl, Fr. “Mahmel”. MEB İ.A. 7/151-152. İstanbul: 1977.
• Buzpınar, Ş. Tufan. “Surre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/567-569. İstanbul: 2009.
• Çelebioğlu, Amil. “Türk Edebiyatında Manzum Dinî Eserler”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları (İstanbul: MEB Yayınları 1998), 348-365.
• Çetin, Altan. “Memlûkler Devrinde Ramazan; Buhari Ve Mevlid”. Kafkassam. Erişim Tarihi: 05.07.2021 https://kafkassam.com/ memlukler-devrinde-ramazan-buhari-ve-mevlid.html
• Çetin, Osman. “Tarihte İlk Resmî Mevlit Merasimleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (Bursa: 1987), 73-76.
• Demirayak, Kenan. “Kasîdetü’l-Bürde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/566-568. İstanbul: 2001.
• Düzenli, Aygül. Memlükler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Ebu’l-Fida, İsmail b. Ali. el-Muhtasar fi ahbari’l-beşer. thk. M. Zeynuhum, Y. S. Hüseyn. Kahire: Dâru’l-Meârif, ts. Ebû Şâme, Şihâbüddîn el-Makdisî. el-Kitâbü’l-bâis. Riyad: Dâru’r-Râye, 1410/1990.
• Efe, Ahmet. “Türk Toplumunda Mevlid Merâsimlerinin Yeri ve Fonksiyonları (Isparta ve Çevresi Örneği)”. DEÜİFD 29 (2009), 9-30.
• Emecen, Feridun. “Korkut, Şehzade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/205-207. Ankara: 2002.
• Erol, B. Gani. “Memlükler Zamanında Mısır Mahmili”. Türkiyat Mecmuası 29/1 (2019), 45-80.
• Geoffroy, Eric. Le soufisme en Egypte et en Syrie sous les derniers Mamelouks et les premiers Ottomans, Damas: Institut Français de Damas, 1995.
• Hatîb el-Cevherî, Nûreddin Ali b. Dâvûd. Nüzhetü’n-nüfûs. thk. Hasan Habeşî. Mısır: Matbaatü Dâru’l-Kütüb, 1971-1973.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs. Vefeyâtü’l-a’yân. thk. İ. Abbâs. Beyrût: Dâru Sadır, 1971.
• İbn Hacer el-Askalanî, Şihâbuddîn. ed-Dürerü’l-kâmine, Beyrût: Dâru’l-Ceyl, ts.
• _________ İnbâü’l-gumr. thk. Hasan Habeşî. Kahire: 1389/1969-1419/1998.
• İbn Hanbel, Ahmed b. Muhammed. Müsned. thk. Ş. Arnaût. Beyrût: Müessese Risâle, 1416/1995.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâiu’z-zühûr. Mekke: Dârü’l-Bâz, 1404/1983.
• İbn Kesîr, İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye, thk. Abdullâh b. Abdü’l-Muhsin et-Türkî. Cîze: Dâru Hicr, 1997-1999.
• _________ Mevlidü Resûlillâh. thk. M. Arnaût. Beyrut: 1407/1987.
• İbn Tağrîberdî, Cemaleddin. en-Nücûmu’z-zâhira. Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye. Kahire: 1392/1972.
• İbnü’l-Hâc, el-Abderî. el-Medhal. Kahire: Dâru’t-Turâs, ts.
• İbnü’l-Hımsî, Ahmed b. Muhammed. Havâdisü’z-zemân. thk. Abdülazîz Feyyâz. Beyrût: Dâru’n-Nefâis, 1421/2000.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer. Tarihu İbnü’l-Verdî. Necef: Matbaatül-Haydariyye, 1389/1969.
• İbnü’t-Tuveyr, Abdüsselam. Nüzhetü’l-mukleteyn, nşr. Fuad Seyyid. Beyrut: Dâru Sadır, 1412/1992.
• İçli, Ahmet. “Mevlid Üzerine Bir İnceleme: Mevlid ve Yeniden Doğuş”. Uluslararası Klasik Türk Edebiyatı Sempozyumu, ed. M. Kuzubaş vd., (Ordu: Ordu Üniversitesi Yayınları, 2013), 92-97.
• Jomier, J. “Mahmel”. The Encylopaedia of Islam. 6/44-46. Leiden: 1991.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbâs Ahmed. Subhu’l-a‘şâ. Kahire: Matbaatü’l-Emiriyye, 1332/1914.
• Kandemir, M. Yaşar. “el-Câmiu’s-Sahîh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/114-123. İstanbul: 1993.
• Kara, Adnan. “Memlükler Döneminde Hac İbadeti Uygulamalarına Genel Bir Bakış”. Hac Tarihi. 159-192. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Karamustafa, Ahmet T. Sufism The Formative Period. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2007.
• Karhîlî, Nebîl Cemil. el-İhtifâlât fî asri’l-Memâlîk. Dımaşk: Câmiatü Dımaşk, Külliyetü’l-Âdâb Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, 1431/2010.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrût: Dâru İhyai’t-Türasi’l-Arabî, ts.
• Kavas, Ahmet. “Afrika’da Mevlid Uygulamaları”. Diyanet İlmî Dergi, Peygamberimiz Hz. Muhammed Özel Sayısı. 2. Baskı. (Ankara: 2003), 559-574.
• Kaya, Mahmut. “Kasîdetü’l-Bürde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/568-569. İstanbul: 2001. Kevserî, Zahid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Komisyon. ”Mevlid”. Ana Britannica. 16/11. İstanbul: 1988.
• Makrîzî, Ahmed b. Ali. es-Sülûk li ma’rifeti düveli’l-mülûk. thk. M. A. Ata. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997. ________ el-Hıtatü’l-Makrîziyye. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Malatî, Zeynüddîn Halîl b. Şâhîn. Neylü’l-emel fî zeyli’d-düvel. thk. Ömer A. Tedmûrî. Beyrût: el-Matbaatü’l-Asriyye, 1422/2002.
• Mahamid, Hatim - Abu Alhaıja, Younıs. “Popular Religious Preaching as Informal Education and its Impact on Medieval Islamic Culture”. Amerıcan Journal Of Islam And Socıety 41(3-4), 56-83.
• Mcgregor, Richard. “Sūfī Altruism”. Sufi Institutions. ed. by Alexandre Papas. (Leiden/Boston: Brill, 2021), 218-226.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. Riyad: Beytü’l-Efkâr, 1419/1998.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân. es-Sünenu’l-kübrâ. thk. H. Abdülmümin. Beyrût: Müessese Risâle, 1431/2001.
• Özel, Ahmet. “Mevlid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/475-479. Ankara: 2004.
• ________ “Mevlid: Tarihi ve Dinî Hükmü”. Dîvân 1 (2002), 235-246.
• Sehâvî, Şemsüddîn. et-Tibrü’l-mesbûk. Bulak: Matbaatü’l-Emîriyye, 1896.
• ________ Vecîzü’l-kelâm fi’z-zeyli alâ düveli’l-İslâm. thk. Beşşâr A. Marûf vd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
• Sendûbî, Hasan. Târîhu’l-ihtifâl bi’l-Mevlidi’n-Nebevî. Kahire: Matbaatu’l-İstikâme, 1367/1948.
• Süyûtî, Celaleddin. Hüsnü’l-maksıd. thk. M. A. Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• ________ eş-Şemârîh fî ilmi’t-Târîh. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 1411/1991.
• Şâmî, Muhammed b. Yusuf. Sübülü’l-Hüdâ. thk. M. Abdülvahid. Kahire: 1418/1997.
• Tamdoğan, Zehra. “Mağrib’de Mevlid-i Nebî Merâsimleri”. DEÜİFD 50 (2019), 99-132.
• Toygar, Kâmil. “Türkiye’de Mevlid Çevresinde Meydana Gelen Folklorik Unsurlar”. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 4 (Ankara: 1982), 517-534.
• Ünügür Tekin, Peyman. “İbnü’l-Hâc el-Abderî (ö. 737/1336) Zaviyesinden Memlüklerin İlk Asrında Bid’at Tartışmaları”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25 (Haziran 2025), 316-335. Winter, Michael. Egyptian Society under Ottoman Rule 1517-1798. London: Routledge, 1992. Yavuz, Yusuf Şevki. “Âşûrâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/24-26. İstanbul: 1991. Yıldız, Güllü. “Memlükler Dönemi Siyer Yazıcılığına Genel Bir Bakış”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (Mart 2020), 333-363.